Bittori Etxeberria. Itziar Mugika. Delia Lauroba. Tere Verdes. Ahanzturan eroritako lau izen dira, kale izendegian agertzen ez direnak, inoiz omenaldirik jaso ez duten lau emakumerenak. Baina 1936ko gerran eta gerraostean garrantzitsuak izan ziren: espioi sare bat osatu zuten, eta, beren bizia arriskuan jarriz, beste askorena salbatu zuten. Haiek ditu protagonista Katixa Agirreren laugarren nobelak: Barne zerbitzuak (Elkar). Haien benetako istorioa thriller baten osagaiekin kontatu du idazleak.
Sua falta zaigu (2007) eta Habitat ipuin liburuen ondotik, eleberrigintzari ekin zion Agirrek, eta Atertu arte itxaron (Elkar, 2015), Amek ez dute (Elkar, 2018) eta Berriz zentauro (Elkar, 2022) nobelak eman ditu urteotan. Haren obrari begiratuta, «bai gaien aldetik eta bai estilo eta tekniken aldetik mutatuz joatea» du ezaugarrietako bat egileak, Xabier Mendiguren Elkarreko editorearen ustez. «Oraingoan, gai eta garai historiko jakin bat hartu du, eta, berreraikuntza historikoarekin batera, thriller baten teknikak erabili ditu kontatzeko. Eta, aldi berean, irakurlearekiko jolas bat egin du, hizkuntza zinematografikoaren keinuak erabiliz». Eta emaitza, editorearen iritziz, liburu «eder, mamitsu eta indartsu bat» da.
Nobela historiko bat ondu du oraingoan Agirrek, benetako gertaeretan oinarritua eta, beraz, orain artekoetatik desberdinena, idazlearen hitzetan. Pertsonaiek ere, errealak izanik, ez dutela berarekin zerikusirik azaldu du lehenik. «Orain arte, beti bazegoen hor hondo biografikoren bat, zantzuren bat, loturaren bat. Oraingo honetan, benetako pertsonaiak dira, eta beste belaunaldi batekoak, nire amonen edo are birramonen belaunaldiko emakumeak dira, gerra zibilean eta gerraostean rol garrantzitsu baina ahaztu bat jokatu zutenak».
Emakume haiek Alava sarea deitutako espioitza sarea osatu zuten —Luis Alava taldekidearen omenez hartu zuen izena—. Bereziki Emakume Abertzale Batzako emakumeek sortu zuten; hasieran preso zeuden gudariak laguntzeko elkartasun sare bat zena hazi egin zen, eta benetako espioitza sare bihurtu zen, atzerriko potentzia aliatuei ere informazioa pasatzeraino. Haiei buruz istorio zirraragarri bat osatu nahi izan du Agirrek, thriller baten edo espioien nobela baten gisan irakur daitekeena. «Sekulako istorioa da, ikusgarria da, James Bonden pelikula bat bezala kontatu daiteke, eta horrela kontatu nahi izan dut, epikotasun horri uko egin gabe. Emakume hauek oso umilak izan ziren beti, baina asko arriskatu zuten, asko galdu zuten, eta hemen badago memoria eta errekonozimendu ariketa bat ere».
Orain sei-zazpi urte izan zuen Agirrek sarearen berri —haren inguruan erakusketa bat egin eta liburu bat argitaratu zen orduan—. Izenak berak eta istorioaren elementu zirraragarriek arreta eman zioten, eta izan zuen inportantzia ezagutarazteko zerbait egin behar zela pentsatu zuen. «Jende askok esaten du, eta nik ere hala pentsatu nuen, hauek britainiarrak edo amerikarrak izan balira, seguru pelikula asko izango zituztela jada, telesail bat edo bi ere bai, eta guk ez dugula izan halakorik. Eta horregatik ere nire jokoa: hau kontatzea pelikula bat balitz bezala; eta ez bakarrik pelikula bat, baizik eta Hollywoodeko mainstream pelikula bat, zeinetan argi dagoen nortzuk diren heroiak, nortzuk bilauak, eta testuinguruagatik, hor dauden naziak, frankismoko kartzelak... hori guztia sartuta eta bere testuinguruan ipinita».
«Sekulako istorioa da, ikusgarria da, James Bonden pelikula bat bezala kontatu daiteke, eta horrela kontatu nahi izan dut, epikotasun horri uko egin gabe»
KATIXA AGIRRE Idazlea
1937tik 1943rako tartea hartzen du kontakizunak, eta hiru ataletan banatu du egileak: sarearen sorrera, bilakaera eta desegitea kontatzen ditu horietan. Azken zatiak hartzen du denbora tarterik luzeena, kideak atxilotzen, epaitzen eta espetxeratzen dituztenekoak, baina hiruretan motzena da, egileak zati hori laburtzera jo baitu, apropos. «Diktadura batean halako atxiloketa bat, epaiketa fartsa bat, kartzela... oso gogorra egiten zitzaidan, eta topatu nuen irtenbide bakarra izan zen laburtuta kontatzea».
Lau emakumeak protagonistak izango zirela eta laurei pisu bera emango ziela hasieratik izan zuen argi. «Haiek hasi zuten dena, elkarrekin lan egin zuten, eta lagunak izan ziren». Gero, halere, orduko beste pertsonaia batzuk ere bildu zituen testura, tartean Jose Antonio Agirre lehendakaria.
Istorioa sortzeko egin duen dokumentazio lanaren berri ematen dute idazlearen esker hitzek. Gaia aztertu duten historialariei, Sabino Arana fundazioari eta Joseba Agirreazkuenaga EHUko katedradunari eskerrak eman dizkie, eta bereziki nabarmendu du Eugenio Ibarzabalen laguntza; sarea osatu zuten emakumeak elkarrizketatu zituen hark 1970eko hamarkadan, eta grabazio haiek entzuteko aukera eman zion Agirreri: «Sekulako bultzada izan zen. Emakume hauen ahotsa entzuteak sekulako zirrara eragin zidan, eta benetako pertsona bihurtu zituen ordura arte pertsonaia zirenak; benetako gorputza hartu zuten».
Fikziozko traidore bat
Sakon aztertu bada ere, istorioak oraindik «misterio bat» gordetzen duela ohartarazi du Agirrek: zergatik erori zen sarea. Jakina da naziak Parisen sartu zirenean Eusko Jaurlaritzak han zuen egoitzan ere sartu zirela. Handik aurrez dokumentuak atera edo erre bazituzten ere, paper batzuk bertan geratu zirela azaldu du idazleak; tartean, «txosten oso jori bat», sareari buruz xehetasun ugari ematen zituena. «Eta galdera da zergatik geratu ziren paper horiek hor, hain delikatuak izanda». Sareko kideak atxilotu zituzten arte zazpi hilabete igaro zirela azaldu du, eta galdetu ea tarte horretan nolatan ez zien inork abisatu.
Hortik jo beharrean, ordea, idazleak beste bide bat hautatu du kontakizunean. «Badago beste hipotesi bat, ez oso kontrastatua, esaten duena traidore bat egon zela; are, izen bat aipatzen da, Balerdi, baina nik horri buruz ez dut beste ezer topatu. Izen hori baliatuta, Balerdi historikoki nor izan zen jakin gabe, are jakin gabe existitu zen ere, Balerdi bat asmatu dut». Eleberrian, hark uzten ditu sareari buruzko paperak Pedro Urraca Espainiako poliziaren esku —hura benetan existitu zen—.
