Maurice Ravelen magia opera batera eramatea aspaldiko ametsa du Ramon Lazkano piano jole eta konpositoreak (Donostia, 1968). Hamazazpi urte joan dira lehen zirriborroa idatzi zuenetik, oztopo eta gorabehera ugari gainditu behar izan ditu bidean, baina iritsi da egun handia. La main gauche operak maisu ziburutarraren azken hamar urteetako bizitza oholtzaratuko du, eta haren bi mutur erakutsi: batetik, musikariaren gailurra, arrakastaren aparretan baitzegoen urte haietan; eta, bestetik, haren gainbehera eta endekatzea, gaitz neurologiko batek jo eta behin betiko utzi baitzuen musika. Larunbatean egingo du Lazkanok estreinaldia, Ensemble Intercontemporain ganbera orkestrarekin batera Donibane Lohizuneko Peyuco Duhart kultur zentroan (Lapurdi) emango duen kontzertuan. Errepresentazio osoa, berriz, urrian izango da, Parisko Philharmonie aretoan, Beatrice Lachausseeren zuzendaritzapean.
Enkarguzko lana izan al da La main gauche opera? Zer-nolako erronka izan da zuretzat?
Proiektua aspaldikoa da, eta pixkanaka garatu ahal izan dut. 2016an, Parisko Udazkeneko festibaleko Josephine Markovitsek proiektuaren zati batzuk enkargatu zizkidan, eta Parisen eta Donostian aurkeztu ziren. Eta 2020an, Jean-François Heisserek, artean Ravel festibaleko zuzendari artistikoa zela, zati horiek berreskuratu eta opera osatzea proposatu zidan. Festibalaren zuzendaritza Bertrand Chamayouren eskuetara pasatu zen gero, eta gorabeherak izan ziren, baina azkenean ados jarri ziren Ravel festibala, Ensemble Intercontemporain ganbera orkestra eta Parisko Philharmonie, eta operaren enkargu formala egin zidaten.
Heisseri asko zor diot, 2000n nire piano pieza bat estreinatu zuenetik —zoragarri egin ere— maiz izan baitugu elkarrekin lan egiteko aukera. Enkargua baieztatu zidatenean, poz handia hartu nuen, argi baitzegoen baldintza artistikoak primerakoak izango zirela.
«Enkargua baieztatu zidatenean, poz handia hartu nuen, argi baitzegoen baldintza artistikoak primerakoak izango zirela»
Nolatan Ravel, eta nolatan opera bat?
Jean Echenozen Ravel eleberria irakurri bezain laster bururatu zitzaidan, 2007an edo 2008an. Echenozek oniritzia eman zidan berehala, libre izan nendin eleberritik abiatuta libretoa idazteko. Jakina, Ravel Himalaiaren parekoa da musikariontzat, ez bakarrik perfekzioagatik, baizik eta baita bere musikaren magia eta samurtasunagatik ere; prozesu konplexuak erraz-errazak balira bezala emanez, lilura handia pizten du.
Oso kutuna duzu.
Ravel gertu sentitu dut beti, bere eskuzko lau gutun baititut gaztetandik, familiako lagun batek oparituak; egunero dute presentzia nire langelan. Ravel, gainera, euskalduna eta euskaltzalea zen, eta hori oraino ez da behar bezala aztertu eta argitu musikologian, nahiz eta haren musikan, gaztetako laukotetik azken piano kontzertutaraino, arrastoak ugariak, sendoak eta sentikorrak diren. Musikologia konbentzionalak aita suitzarraren ingeniaritza eta bizimolde burgesa goretsi ditu beti, eta ama gutxietsi. Ravelek biziki maite zuen ama buhame eta kaskarota, aitarik eta aitonarik gabekoa. Ravelengan dagoen asimetriak betidanik kezkatu nau. Batetik, Ravel anaiek amari zioten maitasuna eta senitartekoekin zuten gertutasuna daude, euskal kultura eta hizkuntza barne hartuta beti; eta bestetik, musikologia konbentzionalaren diskriminazio sexista, kultural eta klasista.
«Ravelengan dagoen asimetriak beti kezkatu nau. Batetik, amarenganako maitasuna eta haren senitartekoekin zuen gertutasuna daude; eta, bestetik, musikologia konbentzionalaren diskriminazio sexista, kultural eta klasista»
Niretzat argi zegoen Echenozen testu horrekin ezer egitekotan, opera bat egin behar zela, nobela bat den arren. Operak aukera ematen du narrazioaren denboren dramaturgia hedatzeko, eta pertsonaiei bizi ahal izateko lekua zabaltzeko; garatzen den ekintza nagusiaren gezi formala iparrorratz erakargarria iruditu zitzaidan, anekdotaz josita baitago.
Jotzen al duzu Ravelen esku ezkerrerako pieza? Zer sentsazio sortzen dizu?
Ravelen musika jo izan dut gaztetan, baina ez dut kontzerturik eman. Ezker eskurako kontzertua oso zaila eta birtuosoa da. Balsa-rekin batera, Ravelen obra tragikoena da beharbada. Paul Wittgensteinek makina bat piano kontzertu enkargatu zituen beso eskuina galdu ostean, hala nola Raveli. Baina Ravelena ez zuen gustuko izan. Zenbait gauza aldatu nahi izan zituen piezan, eta Ravelekin errietan aritu zen. Badaukagu grabaketa bat modua ematen duena entzuteko Wittgensteinek nola jotzen zuen: Concertgebouw-eko orkestrarekin egin zuen, Bruno Walteren zuzendaritzapean. Oso esanguratsua da, eta Ravelen haserrea zeharo ulergarria.
Era berean, nabarmena da Ravelek bi eskuko piano kontzerturako orkestra txikia erabiltzea, eta esku bakarrerako idaztean orkestra handira jotzea. Bi obra horiek bizkiak dira jaiotzez, ia-ia paraleloki konposatuak, eta Ravelek berak amaitutako azken lanak.
Niretzat, miresteko ezaugarri asko ditu esku ezkerrerako kontzertuak: indarra eta sakontasuna, originaltasuna, espresio sorta eta horien kalitatea, ebazpen teknikoak eta horien maisutasuna eta perfekzioa...
Raveli erabat baldartu zitzaion eskua gaitzaren ondorioz. Zer iradokitzen dizu horrek?
Frantsesez, gauche hitzak ezkerra esan nahi du, baina baita motela edo traketsa ere. Barka nazatela ezkerrek, beste diskriminazio historiko bat baita hori ere, eguneroko bizitzan nabari daitekeena baina nekez aipatzen dena. Dramaturgian, pertsonaiari hitza eta idazkera motelduko zaizkio gaixotasunagatik, eta hori bi bider ageri da: alde batetik, bi eszena biki daude, lehenengo eta hirugarren ataletan, non Ravelek urrezko liburuak sinatzen dituen; eta beste alde batetik, ezker eskurako kontzertuaren musikak operaren musikaren azpigeruza funtzioa hartzen du.
Hamar urte eman dituzu La main gauche ontzen. Zergatik horrenbeste?
Hamazazpi urte dira lehenengo zirriborroak idatzi nituela! Esan bezala, gorabehera amaigabeak izan ditu proiektuak. 2016an estreinatutako zatiak bertan behera uzteko erabakia hartu nuen 2023an, eta libretoari ere aldaketa zorrotzak egin nizkion. Urte horietan guztietan, buruan neukan soinua garatu eta filtratu egin da, eta orduan neukan ikuspegiak bide berriak hartu ditu. Horregatik, musika hura zahartuta zegoen niretzat, eta ezin nuen berriro erabili. Erabaki latza izan zen, epeak laburtu zituelako eta lan handia izan delako gero, baina nahitaezkoa neure buruarekin eta obrarekin zintzoa izateko.
«2016an estreinatutako zatiak bertan behera utzi, eta libretoari ere aldaketa zorrotzak egin nizkion. Erabaki latza izan zen, baina nahitaezkoa zintzoa izateko»
Batez ere zer gustatu zitzaizun Echenozen nobelan?
Echenozen nobelak Ravelen AEBetako bira hartzen du abiapuntu gisa, arrakasta gorenaren aldia baita musikariaren bizitzan. Boleroa konposatu baino hilabete batzuk lehenagotik hasi, eta haren azken hamar urteetako isiltasunerako prozesua azaltzen du: gaixotasunak nola hartzen duen preso, eta nola eragozten dion sortzea, bere musika ezagutzeko gai ez izateraino. Ez da biopic edo biografia bat, ezta musikografo baten ariketa ere: Ravelen azken urte horiek, fikzioan, komunikazioaren ezintasunaren paradigma bihurtzen dira, pertsonaiaren adimena iragazi ezin den kapsularen prozesu beldurgarria deskribatzen da. Hori interesatzen zitzaidan batik bat, eta estuki lotuta dago nire gainontzeko lanen kezkei: soinuaren higadura, memoriaren baldintzak eta lanbroak, prozesu etenezinak, gizakien hauskortasuna.
«[Operak deskribatzen duena] estuki lotuta dago nire gainontzeko lanen kezkei: soinuaren higadura, memoriaren lanbroak, prozesu etenezinak, gizakien hauskortasuna»
Zuk idatzi duzu libretoa?
Libretoa nik prestatu dut, baina testua, hitzak, Jean Echenozenak dira: hasiera-hasieratik eman zizkidan baimena eta askatasuna nahi nuen bezala lantzeko. Urteotan, libretoaren bertsioak erakutsi izan dizkiot, eta baikorra, adiskidetsua eta ezin eskuzabalagoa izan da beti. Kontatzen dena eta kontatzeko modua ez dira aldatu, baina akzioa ardaztu behar zen, eta pertsonaiei ahotsa eman. Echenozen estiloa asko miresten dut: itxura sinplea, zuzena eta egunerokoa duen arren, birtuosismo handikoa da, eta kontaketaren jarioa eta xehetasuna harrigarriak dira; hitz gutxitan entziklopedia batek bezainbeste informazio ematen du. Echenozen eleberriak fidelki jarraitzen dio Ravelen biografiari, baina narratzailearen bozak ikuspegi berriak eta ustekabekoak ematen dizkio.
«[Jean] Echenozen estiloa asko miresten dut: itxura sinplea, zuzena eta egunerokoa duen arren, birtuosismo handikoa da, eta kontaketaren jarioa eta xehetasuna harrigarriak dira»
Zer diozu opera jokatuko duten aktoreez, gainerako kantariez eta orkestraz?
Operan hiru kantarik parte hartzen dute: Ravel tenorra da, eta sopranoak eta baritonoak inguratzen dute; horiek pertsonaia anitzen rola hartzen dute. Ezin hobeak dira hirurak, ikaragarriak, eta Peter Tantsits tenorrak bere egin du jada Ravelen pertsonaia. Ekaineko entseguak hunkigarriak izan ziren niretzat. Orkestran hamabost musikari daude, gehienek ordezko tresnak dauzkate; eta perkusio sekzio handia du, partiturak hala eskatuta. Ensemble Intercontemporain-ekin berriro lan egitea pribilegioa da, zalantzarik gabe, ilusio handia pizten dit, aurreko esperientziak ere zoragarriak izan baitira haiekin. Paregabeak dira, eta Pierre Bleuse zuzendaria zeharo konprometitua dago musikarekin.
«Esango nuke opera hau konposatu ditudanetan esanguratsuenetako bat dela, bai gaiengatik, baita musikarekin egiten saiatu naizen horrengatik ere, nire obsesioak laburbiltzen ditu eta»
Donibane Lohizunen estreinatu eta gero, zein duzue hurrengo emanaldia?
Donibanen kontzertu gisa emango da, eta errepresentazio osoa Pariseko Philharmonie-n izango da, urrian. Beatrice Lachausseek zuzenduko du, eta ideia apartak ditu bai eszenarako, bai bideorako ere. Hegoaldean aurkeztuko zela espero genuen, baina Donostiako eta Bilboko kontaktuek oraingoz ez dute horretarako modurik eman. Partiturarekiko erlazioa beti izan da konplexua niretzat: abiatzeak inertzia garaiezina izaten du; gero, idazketa garaian, halako ziurtasun batek gidatzen zaitu, denak gardena eta hautaketarik gabekoa dirudi. Bukatutakoan eta estreinaldira arte, ordea, nekearen ondorioz beharbada, zalantzak pizten dira, eta zuzenketa eta aldaketa garaia izaten da. Esango nuke opera hau konposatu ditudan obretan esanguratsuenetako bat dela niretzat, bai gaiengatik, baita musikarekin egiten saiatu naizenarengatik ere, nire obsesioak laburbiltzen ditu eta. Epe luzeko ametsa eta emaitza denez gero, gogo bizia dut larunbateko emanaldirako.
