Donostia Hiria literatura lehiaketan irabazle izandako ipuin batek eta haren atzetik ondutako Ilusioaren ordaina ipuin bildumak eman zion sarbidea euskal literaturan. Baina Laura Mintegik (Lizarra, Nafarroa, 1955) eleberria du kutunena formatu guztien artean. Halako bost eman ditu argitara, Akabo baino lehen: Bai... baina ez (1986), Legez kanpo (1991), Nerea eta biok (1994), Sisifo maite minez (2001), eta Ecce homo (2006). Harrezkeroztik hemeretzi urte joan zaizkio eleberririk argitaratu gabe, baina ez idatzi gabe. Luma aldean izan du beti, eta, esate baterako, 2016an Birgit Vanderbeke idazle alemaniarrarekin izandako gutun truke bat publikatu zuen: Korrespondentziak (Erein). Eta tartean bada beste eleberririk ere, inoiz karrikaratu ez duen arren. Seigarrena zatekeen horretan suizidioaren gaiari heldu zion, oso gertuko bi kasu ezagutu baitzituen jarraian.
Argitara eman ez duzun eleberri bat omen duzu tiraderan, Akabo baino lehen idatzia.
Kontsumo propiorako idatzi nuen. Suizidioaren barruko zenbait gauza ulertu ahal izateko egin nuen, eta lagundu zidan, baina oso kontziente nintzen ez zela argitaratzekoa. 250etik gora orrialde bete nituen. Kuriositatez, editoreari pasatu nion, eta esan zidan bere horretan ezin zela argitaratu, baina hor bazegoela nobela bat. Dena den, ez nuen horretarako interesik, ez nago behartuta argitaratzen. Nobela hori oso katartikoa zen.
Eleberria gogoetarako tokia al da zuretzat?
Pentsatzeko tokiak dira, bai. Zerbaiten gainean sakondu nahi dudanean, nobela zait aproposena. Ordu asko ematen duzu gai baten inguruan, ez dakizuna bilatzen duzu, edo agian badakizu baina ez dakizu jakin badakizunik. Biluzte prozesu handi bat da, eta zintzo jokatuz gero, zeure buruari gezurrik kontatzen ez badiozu, benetako deskubrimendua izaten da. Niretzat literatura egia prozesu bat da, eta eleberriek inoiz ez naute uzten hasitakoan nengoen moduan; hau da, nobela bakoitza amaitutakoan, beste pertsona bat naiz. Horregatik idatzi nuen suizidioari buruzko hura.
Zure nobeletan muturreko egoera bat dago beti.
Norbaitek zirt edo zart egin behar du une jakin batean, eta hori da interesatzen zaidana: subjektibitate prozesu hori, indibiduo izatetik subjektu izatera pasatzen deneko momentua. Talkarik ez dagoenean indibiduoa zara, baina norbaitek bere burua ispilu aurrean jarri eta erreakzionatu beharra ikusten duenean, orduan subjektu bihurtzen da. Kanpotik ageri denak ez du ikustekorik norbera barruan denarekin. Hain zuzen, hori gustatzen zait, hau da, nola arrazoitzen eta jokatzen duen bakoitzak, zintzoki edo gezurrik esan gabe, bizitzak zirt edo zart egiteko egoeran jarritakoan. Hain justu, horretaz hitz egiten dut nire eleberrietan: lehena intzestua izan zen [Bai... baina ez]; bigarrena, absentzia baten presentzia [Nerea eta biok]; hirugarrena, tortura [Legez kanpo]; laugarrena, eskizofreniatik hurbil dagoen maitemin kontrolaezina [Sisifo maite minez], eta bosgarrena [Ecce homo], nola egin daitekeen politika jokabide maskulino batetik eta nola jokabide femenino batetik. Seigarren horretan suizidioari heldu nion, eta zazpigarren honetan inkomunikazioari, komunikazioa delako edozein bizitza proiekturen oinarria.
«Niretzat inkomunikazioa porrotaren hasiera da; beste guztia berez dator gero. Bizitzaren eremu askotan ikusi izan dut hori, baita militantziaren arloan ere»
Hain zuzen, pertsonaia nagusiak bikote dira, eta kontu askotan ez dute elkarren berri.
Jarrera kontu bat da. Agian ez da horren garrantzitsua jakitea besteak zer egiten zuen txikitan, edo garbantzuak maite ote dituen. Hori baino gehiago, proiektu horretan dagoen zintzotasuna da, izan bikote harremana edo beste edozein proiektu kolektibo. Baina eskuzabaltasun handia behar da bizitza proiektu bati eusteko. Eta norbaitek zekenkeriagatik edota alferkeriagatik komunikazioari uko egiten dionean, apurketa dator eta proiektua bertan behera gelditzen da. Horren lehen zantzua komunikazio falta da, elkarri ez kontatzea, ez jakitea besteak zer pentsatzen duen eta ez hartzea esplikatzeko denbora. Niretzat inkomunikazioa porrotaren hasiera da, beste guztia berez dator gero. Bizitzaren eremu askotan ikusi dut hori, baita militantziaren arloan ere.
Kolektibotasunaren galeraz ari zara?
Bai. Eta izan liteke garaiaren zantzua ere, oso gizarte indibidualizatua baitugu. Askatasunei buruz hitz egiten dugu panazea balira bezala; ematen du aske izatea autonomo bizitzea dela, eta gu pertsonok izaki sozialak gara, gizarte batetik bestera aldeak badiren arren. Batzuek ez dute ulertzen bizitza, ez bada kolektiboan. Mendebaldean indibidualizazioa gero eta gehiago ari da finkatzen, eta kolektibotasunaren zentzua ari gara galtzen. Euskal Herrian, zorionez, oso kolektiboak gara oraindik, «gu eta gutarrak»-ek funtzionatzen duelako: kuadrilla inportantea da, eta familiaren zentzu bat ere badugu.
Alde horretatik, film batek erabat kolpatu ninduen. Protagonistak etxean egiten du lan, online, eta haren ama zahar etxe batean dago, Alzheimerren gaitzak jota. Protagonistak espioitza trama bat deskubritzen du, eta nortasuna lapurtzen diote ezer egin ez dezan.
«Euskal Herrian, zorionez, oso kolektiboak gara oraindik, 'gu eta gutarrak'-ek funtzionatzen duelako: kuadrilla inportantea da, eta familiaren zentzu bat ere badugu»
The Net filmaz ari zara. Sandra Bullock aktorea da protagonista.
Hain zuzen. AEBetan bada horrelakorik. Seme-alaba gutxi, bakoitza punta batean bizi da, familia harremanik apenas dagoen, ez eta kontakturik ere. Eta online ari zarelako lankiderik ez baduzu, eta zure auzokideek ikusten ez bazaituzte, erraz gerta liteke identitate lapurreta edo zu zarela ezin frogatua. Euskal Herrian ezinezkoa litzateke, hemen jende askok esan dezakeelako nor zaren, ez bakarrik familiak. Ezin dute jarri beste norbait zure ordezko. Pelikula sintomatikoa eta erreala da. Gizarte hori existitzen da, eta uste dut hori dela benetako inkomunikazioa.
Film asko eta asko aipatzen dira liburuan. Zer da zuretzat zinema?
Kultura audiobisuala dugu denok, eta gure nobelak ere irudietan imajinatzen ditugu. Pelikulak oinarri-oinarrizkoak dira. Unibertsitatean, literatura irakasteko, liburuak izaten ziren erreferentzia garai batean. Gaur egun ezin dut hitz egin ikasleekin Madame Bovary-ri buruz, eta film batzuk ere ez dituzten ezagutzen. Lehen egunean, zer telesail ikusten ari diren galdetzen diet, eta horiek ikusten ditut nik ere. Eta narratologiaren kontzepturen bat azaldu behar dudanean, esaterako denboraren trataera, beraiek ikusten dituzten sail horiek erabiltzen ditut erreferente moduan.
Gai askori heldu diezu, eta oso xehe eman eleberrian: minbizia, informatika... Zehaztasunaren zale zara?
Hasteko eta behin, neure burua kokatzeko egiten dut hori. Baita sinesgarritasuna emateko ere. Denoi gertatzen zaigun kontua da: agian ez dakigu ezer minbiziaz, eta bat-batean espezialista bihurtzen gara etxean kasu bat agertu delako. Edo ez dakigu ezer eskizofreniaz, eta bat-batean bereizten ditugu paranoia, neurosia, eskizofrenia eta bipolar izatea. Etxean tokatzen denean, egunez egun bizi zara horrekin, eta prozesu normala da. Beste alde batetik, beldur naiz defektu profesional hori izan ote dudan, esaterako informatika kontuetan. Baina informatikari dagokiona oso ondo esplikatu behar nuen, sinesgarritasunaren mesedean.
Bikotekide batek bestea hiltzen du eleberrian. Hilketa ere aztertuko zenuen, edo gizonezkoek eta emakumezkoek berdin hiltzen ote duten...
Askoz ere espontaneoagoa izan zen hori. Hausnarketa egon zen, baina batez ere pisu handiko gorpu bat nola mobilizatu jakiteko. Horri buelta asko eman nizkion, polea sistemaz jabetu nintzen arte. Indar gutxiago eginda, pisu handiak altxatzen ahal dituzu horrela, hiru polearekin egiten delako.
Eta botanikaz bazenekien?
Ez, tutik ere ez. Zuhaitzetan ozta-ozta bereizten nituen haritza eta pinua. Loreez ez dakit gauza handirik, baina edozer ez nezakeen ipini, eta ikasten aritu naiz.
Eleberri honetan harremanez egin duzu hausnarketa, eta ez da lehenengo aldia.
Garcia Markezek esaten zuen idazleak bizitza osoan nobela bakarra idazten duela, baina kapitulu diferenteetan. Aitortuko dut nire leitmotiva subjektibitatea dela; Alain Badiourekin zorduna naiz, argi eta garbi. Jacques Lacanekin ere begi bistakoa da hori. Baina nobela guztiak ez dira bera; intzestuak ez du zerikusirik torturarekin, eta inkomunikazioak politika eta generoarekin ere ez; izan dezake, baina gai ezberdinak dira.
Bestalde, zoramenaren gaiak aspaldidanik pertsegitzen nau, eta beti izan dut gai horri heltzeko asmoa. Dena den, konturatzen naiz zoramenaren atal diferenteak daudela suizidioan edota maiteminean; azken finean, horren gainean ari naiz. Atxagak utzi zion idazteari, baina konturatu zen Enarak falta zitzaiola. Nik ez diot utziko idazteari, ez dut inoiz halakorik esango, baina oraindik zoramenari berari heldu behar diot. Gaia bueltaka darabilt, eta badakit horren gainean idatziko dudala.
«Zoramenaren gaiak aspaldidanik pertsegitzen nau, eta beti izan dut gai horri heltzeko asmoa. Dena den, konturatzen naiz zoramenaren atal diferenteak daudela suizidioan edota maiteminean; azken finean, horren gainean ari naiz»
Akabo-ko uztardurek arreta ematen dute: erabaki batek gertaera batera eramaten du, eta gertaera horrek beste erabaki batera. Halaxe egiten da aurrera eleberrian.
Nik ez dut egiten aldez aurretiko eskemarik, ez dut ezer planifikatzen. Pertsonaiak buruan eraikitzen ditut, oso erreal bihurtu eta nire egunerokoan oso presente izan arte. Gero, nolakoak diren badakidanean, bizitzen eta gauzak egiten hasten dira. Nerau izaten naiz lehen harritua, baina egia da. Badago transformismo ariketa handi bat. Aktoreek ez dute interpretatzen, bihurtu egiten dira, eta ni ere bihurtu egiten naiz. [Gustave] Flauverti galdetu ziotenean nola lortu ote zuen Madame Bovary idazteko emakume baten larruan sartzea, hark «Madame Bovary c'est moi», Madame Bovary neu naiz, erantzun zuen.
Zuk ere egiten al dituzu Do-it-List zerrendak, zure pertsonaia Sheenak bezala?
Bai, etengabe egiten ditut, hiru zutabetan gainera. Lengoaiak ordenatzen du burua. Lacanek zioen moduan, inkontzientea lengoaia modura egituratzen da. Hitzek ideiak ordenatzen dituzte. Zerbait esateko, erabaki batzuk hartu behar izan dituzu aurrez, eta aukera hori egiten duzunean gauza bakoitza bere lekuan kokatzen ari zara. Buru arazoak dituztenek magma bat izaten dute, eta ez dira gai hori hitzetara eramateko, dena batera datorkielako. Lacanek eta psikoanalistek egiten zuten lehen gauza gaixoari papera eta boligrafoa eman eta idazten ipintzea zen. Eta nik ere egiten nuen seme-alabekin, txikiak zirenean. Oraindik ere gomendatzen diet: gauzak ordenatu nahi izanez gero idazten hasteko esaten diet, idaztean katalogatzen eta sistematizatzen ari zarelako, konturatu gabe. Ez dut ulertzen bizitza idatzi gabe, bizitza osoan idatzi dut, baina gero publikatzea besterik da.
«Ez dut ulertzen bizitza idatzi gabe, bizitza osoan idatzi dut, baina gero publikatzea besterik da»
Argitaratu gabe luzez egon ondoren itzuli zara eremu publiko literariora. Panorama asko aldatu da urte hauetan. Nola ageri zaizu zuri?
Orain hibridazio handia dago, eta ez dut oso gustuko. Beharbada neure burua hezi beharko dut hori ulertzeko eta balioesteko. Orain literatura mota bat dago modan, eta, Annie Ernauxi Nobel saria eman diotenez, ematen du isildu behar zarela. Eremu publiko literariora itzuli naiz, baina lehen nengoen lekuan nago. Nire obsesioetatik idazten jarraitzen dut, eta nire printzipio berberekin. Guztiok kontatzen dugu gure bizitza modu batera edo bestera, baina nik fikzioan sinesten dut. Ikusten dut errentagarri bihurtu nahi dela idatzitako edozer, besteak beste prentsako artikuluak. Nik 1.500 ditut idatzita, baina horrek egunkari baten bizitza izan behar du, eta hurrengo egunean ogitartekoa biltzeko funtzioa.
«Guztiok kontatzen dugu gure bizitza modu batera edo bestera, baina nik fikzioan sinesten dut. Ikusten dut errentagarri bihurtu nahi dela idatzitako edozer, besteak beste prentsako artikuluak»
Berrogei urtez aritu zara prentsan kolaboratzen, baina zure tokirik erosoena eleberria da.
Formatu hori ezinbestekoa zait pertsonaien ibilbidea garatzeko.
Elkarrizketarik ez duzu sartzen eleberrietan. Ez zaizu gustatzen?
Egiten dudana gustatzen zait, hau da, pertsonaiek zer esaten duten entzun gabe, besteak esandakoaren harira pentsatzen ari direna entzutea. Gainera, batzuetan gertatzen da elkarrizketa aurrera doala, baina bat atzean gelditu dela. Hor desfase bat gertatzen da, nahiz eta gero biak bat etorri berriro. Hori gustatzen zait. Komunikazioa askoz ere zabalagoa da hitz egitea baino. Emisorea, hartzailea, mezua eta ingurunea behar dituzu, baina hartzailea emisore bihurtu arte ez dago komunikaziorik. Niretzat hori da kontua, emisorea hartzaile bihurtzea. Bestalde, ez-berbazko lengoaia ere hor dago.
Traizioak aparteko garrantzia du Akabo-n.
Kasu honetan, hastapeneko bizitza proiektuari uko egitea litzateke traizioa, eta lehen zantzua komunikaziorik eza da. Bikote guztiak ez dira bizitza proiektuak, baina badago horrelakorik, eta horretan sinesten dut nik, hau da, pertsona batekin zerbait egiteko hartzen duzun konpromisoan. Ez da «hil arte elkarrekin egongo gara» esatea, baina bada «parteka ditzagun gure bizitzak, ea elkarrekin noraino heltzen garen» edo «ikas dezagun elkarrekin bizitzen» esatea. Horretan sinesten dut, eta horixe bizi izan dut unibertsitatean: momentu batean zoro talde batek erabaki genuen dena jokoan ipiniko genuela irakasle propioaren alde. Borroka oso luze hori bizitza proiektu bat izan zen, eta hor ere egon zen traizioa. Badiouri kasu eginda, egia sortzeko lau eremu daude: zientzia, artea, politika eta maitasuna. Lau horien artetik hirutan ezagutu dut hori. Jakinduria iturri handia izan dira niretzat.
Ba du erremediorik traizioak?
Traizioa ez da ezinbestekoa, gerta liteke ez egotea. Baina egonez gero, ez dauka atzera-bueltarik. Dezepzioa gainditzen oso zaila da.
«Gobernu autoritarioek errespetua diote PEN zentroari, badakitelako idazle eta kazetariak garela guztiak»
Literaturan ez ezik, beste arlo eta borroka askotan ere konprometitu da Laura Mintegi. EHUn Hizkuntzaren eta Literaturaren Didaktika Saileko irakaslea da, baita Euskal PEN zentroko lehendakaria eta euskaltzain urgazlea ere. 2012an Eusko Legebiltzarrerako hauteskundeetan EH Bilduko lehendakarigai aukeratu zuten, eta bi urte eman zituen koalizioko bozeramaile lanetan, besteak beste.
Urte batzuk eman zenituen politikan. Zer sentsazio gelditu zaizu?
Hamabost urte neuzkanetik ibili naiz horretan. Politika kulturala, unibertsitarioa, auzokoa egin dut. Baina politika instituzionala beste gauza bat da, eta hor oso denbora laburra eman dut: bi urte. Ikasi dut ezinezkoa dela politika instituzionala egitea aparatu politikorik gabe. Eta nik ez neukan. Independente modura iritsi nintzen lau alderdiz osatutako koalizio batera, inon afiliatuta egon gabe. Beraz, ez neukan egiturarik, eta horrela ezin da politika instituzionalik egin. Politika egiten segituko dut bizitza osoan, guztiok egiten baitugu modu batera edo bestera. Erosketak non egin erabakitzen duzunean ere, politika egiten ari baitzara. Baina alderdirik izan gabe politika instituzionala egitea kontu zaila da. Macron izan zen bakarra, bere garaian.
Euskal PEN taldeko lehendakaria zara, eta Ukrainan izan zara gonbidatu gisa. Zer ikusi duzue han?
Nazioarteko PEN zentroan dauden talde guztien artetik zazpi gonbidatu dituzte Ukrainara, eta gu horietariko bat izan gara. Astebete eman dut han. Burbuila batean egon gara, eta bertsio bat bakarrik entzun dugu. Guztiok ere han entzundakoa kontrastatzeko beharra sentitu dugu, baina horretarako aukerarik ez digute eman. Oso bilera intentsoak izan ditugu, egunean lau. Eraman gaituzte errusiarrek eraso eta suntsitu dituzten herrietara, eta berregite lanetan nola ari diren erakutsi digute. Informazio asko jaso dugu, baina, esan bezala, alde batekoa.
Egoera ez da batere gozoa han. Argia etengabe joaten da, edozein bilera moztu egiten da. Argindar sorgailuak martxan jartzen dira, eta bileran segitzen duzu, baina babestokira jaitsi behar, eta alarma egoera pasatutakoan berriro igo. Urriaren 30ean goizaldeko ordu batean jo zuen alarmak, eta gau osoa eman behar izan genuen babestokian. Egun hartan, Ukraina osora zabaldu zen arrisku egoera.
Jazarrita dauden idazle eta kazetariez arduratzen zarete. Zenbat kasu dituzue mundu osoan?
Mila inguru. Epaiketetan bertara joaten gara, eta batzuetan arrakasta izaten dugu, baina beste batzuetan ez. Arrakastaren adibide moduan, kazetari kurdu batzuen kasua aipa daiteke. Heriotza zigorra ezarri zieten Iranen, eta PEN zentroak jo eta su aritu ziren horien alde. Heriotza zigorra aldatzea lortu genuen, eta hamar urteko kartzela zigorra ezarri zitzaien; handik hiru urtera atera ziren. Bat Norvegian bizi da gaur egun, eta bestea Ingalaterran. Halako gauzak lor ditzakete PEN taldeek, eta gobernu autoritarioek beldurra edo errespetua diote erakundeari, badakitelako idazle eta kazetariak garela guztiak, eta komunikatzeko eta hedatzeko gaitasun handia dugula. Nazio Batuen Erakundean ente kontsultiboa gara, eta badugu ordezkari bat bertan. Bestalde, urtero-urtero jasotzen dugu gutuna Suediatik Literatura Nobel saria nork merezi duen proposa dezagun.
