«Inoiz ez dut jakin zer urtetan jaio nintzen. Badakit uda garaia zela. Ama Atarrera joan zen, ondoezik baitzegoen, eta halabeharrez jaio nintzen han. Oasiak zeuden inguru hartan; palmondoak, datilak, ura... Okupazioagatik ihes egin behar izan genuen arte bizi izan ginen han». Liman Boisha Mauritanian jaio zen, beste hainbat eta hainbat saharar bezala, garai hartan basamortuko nomadek ez baitzituzten mugak ezagutzen. Aljeriako errefuxiatuen kanpalekuetan babestu behar izan zuen koskortzean, eta, gerora, beste gazte asko bezala, atzerrira joan zen ikastera: bera, Kubara. Kazetaritza ikasketak egin ostean itzuli zen kanpalekuetara, «identitaterik gabe», eta, irratian aritu ostean, idazteari ekin zion. Los versos de la madera (Zuraren bertsoak), Ritos de Jaima (Haima errituak) eta Ya calló la lluvia (Isildu da euria) dira haren poema liburuak. Egun Madrilen bizi da.
Mendebaldeko Saharan belaunaldiz belaunaldi pasatu da, behinolatik, poemen eta kondairen transmisioa. Ahozko tradiziotik datorren kultura bat da. Poeta ezagunenak, baina, hiltzen ari dira. Arriskuan al dago poesia?
Poesiak funtsezko rola betetzen du oraindik ere saharar kulturan. Badi [Badi Mohamed Salem] eta Belgha [Selma Mohamed Brahim] hil egin dira, baina badaude poeta gazteagoak, euren poemak buruz dakizkitenak. Haiekin esertzen zara, eta paisaia bati buruz hizketan ari bazara, berehala errezitatuko dizkizute beren bizpahiru poema. Saharar kulturan poetak erreferenteak dira, eta hori ezin daiteke esan leku askotan. Baliteke arabiar batek ezer ez sentitzea paisaia baten aurrean, baina poema bat irakurtzen edo entzuten badu paisaia horri buruz, negar egingo du agian. Saharar bat berdin gera daiteke arrats baten aurrean, baina negar egingo du agian poema batean arrats horren deskribapena irakurtzen badu. Artean ahozkotasuna bizirik dago, baina, tamalez, gazteenen artean galtzen ari da. Ahozkotasuna azkenetan dago. Poesia ulertzeko eta bizitzeko modu hori...
Esan izan duzu poetak influencer-ak direla...
Bai. Oro har, arabiar munduan oso herrikoia da poesia, eta Saharan, bereziki. Ekitaldi politiko guztietara gonbidatzen dituzte poetak. Herriak lotura berezia dauka haiekin, ez baitute soilik naturaz eta ohiturez hitz egiten: gaurkotasunaz ere aritzen dira, eta oso berehalakoak dira; bat-batean sortzen dituzte poemak, horregatik dira horren popularrak. Ez dira iraganeko poetak, orainaldikoak baizik. Informazioa poetizatzen dute. Zoragarria da irratia piztu eta gertatu berri den albiste baten harira poema bat entzutea. Sormen itzela daukate, eta oso zoliak dira. Beste inon ikusi ez dudan gaitasun bat daukate.
«Ez dira iraganeko poetak, orainaldikoak baizik. Informazioa poetizatzen dute. Zoragarria da irratia piztu eta gertatu berri den albiste baten harira poema bat entzutea»
Poesia erresistentziaren ikur bihurtu al da?
Hala da. 70eko eta 80ko hamarkadetatik aurrera, poetek paisaiari eta kulturari buruz errezitatzeari utzi zioten, eta erresistentzian zentratu ziren. Praktikan, erresistentziazko poesia besterik ez zen idatzi, eta belaunaldi berriak horretan ari dira oraindik ere. Aljerian, Sirian edo Libian ikasitakoak dira asko, eta arabiera klasikoan idazten dute, [Mahmud] Darwish palestinarraren erresistentzia poesiaren estiloan. Dena den, gazte hauen poesia ez da horrenbeste iristen herritarrengana. Irratian entzuten direnak hassaniaz errezitatzen duten poetak dira.
Adiskidetasunaren Belaunaldia taldeko kidea zara. Zuen erronka legatu hori babestea al da?
Guk gazteleraz idazten dugu, erbestetik. Saharan erabat ezezagunak gara. Hassaniaz egiten duten poetena da erronka hori. Gurea beste erronka bat da. Gu modu tangentzialean gara poetak. Gure zeregina da haiek transmititu nahi duten mezua beste hizkuntza batera itzultzea, beste metafora batzuekin, mezu hori beste leku batzuetara hurbiltzeko. Hori da egin dezakegun gauza bakarra, eta ederra da. Nik beti esaten dut hassaniazko poemak itzulezinak direla. Beibuh [Beibuh Uld El Hach] edo Bunana [Bunana Uld Buseif] poeten olerki bat irakurtzen duzu, edo beste edozein poetarena, eta itzulita baldin badago, asko galtzen du, ezin duzulako giroa itzuli, ezin duzulako poeten presentzia bera itzuli. Inondik inora ezin gara haiekin alderatu. Haiek ez dute poesia egiten: poesia dira.
«70eko eta 80ko hamarkadetatik aurrera, poetek paisaiari eta kulturari buruz errezitatzeari utzi zioten, eta erresistentzian zentratu ziren»
Los versos de la madera izan zen zure lehen poema bilduma...
Bai. Lehenengo letrak zurezko taula batean ikasi nituen. Nomada guztien kanpalekuetan zegoen zurezko taula bat eta maisu bat, almurabit-a. Korana, alfabetoa eta gramatika irakasten zigun. Niri asko kostatzen zait gauzak buruz ikastea, eta irakasleak behin katilu bat ekarri, eta esan zidan ura taularen gainean botatzeko eta ur hori edateko, horrezkero letrak memorizatuko nituela. Umea nintzen, eta sinesten nuen magia horretan. Gerora idatzi nuen poema hura.
Ritos de Jaima liburua, berriz, poema liburu antropologiko bat da.
Bai. Errezitalak egiten hasi nintzen, eta ohartu nintzen poemek testuingurua behar zutela. Liburu horretan, poema bakoitzaren alboan prosa dago, erritu bakoitza azaltzeko. Kosta egin zitzaidan formatua aurkitzea, baina uste dut asmatu nuela.
Bertan haimaz hitz egiten duzu. Haima da saharar kulturaren sinbolo nagusia, ezta?
Bai. Haimarik gabe, sahararrok, herri gisa, ezin izango genukeen iraun. Haima da gure benetako aberria. Nazioaren kontzeptua oso berria da, baina haima antzinatik dator. Hori da gure aberria. Kanpotik hutsala dirudi, baina barrutik jauregia da. Liburuan kapitulu oso bat eskaini nion. Haima aterpe bat baino askoz gehiago da. Haima dena da. Lo egiteko da, maitasuna egiteko, tea hartzeko, solastatzeko, jateko, dantza egiteko, atseden hartzeko, irakurtzeko, otoi egiteko... Ez dut uste leku batean gauza horiek guztiak sartzen direnik; unibertso osoa haima batean sartzen da. Kode batzuk ere badaude; inork ez ditu azaltzen, baina denek ezagutzen dituzte, berez... Haimak kolore bakarra dauka kanpotik, baina barruan dena da kolorea. Basamortuan, haima batean, denak dira ongi etorriak, baita aurkariak ere. Basamortuaren legea da. Haima leku sakratu bat da. Ebnu [Mohamed Salem Abdelfatah] poetak olerki eder bat idatzi zuen haimari buruz: «Haimak beti begiratzen du hegoaldera».
«Haimarik gabe, sahararrok, herri gisa, ezin izango genukeen iraun. Haima da gure benetako aberria. Nazioaren kontzeptua oso berria da, baina haima antzinatik dator. Hori da gure aberria»
Oraingo gerrarekin, lurralde liberatuetan bizi ziren azken nomadek errefuxiatuen kanpalekuetara egin behar izan dute ihes. Horrek esan nahi du milaka urteko bizimodu hori galzorian dagoela...
Hirugarren exodoa da. Gerra honetan inork ez zuen aurreikusi droneen faktorea. Saharar askok arrazoi osoz aldarrikatzen zuten gerrara itzultzea, baina inork ez zuen kalkulatu nola eragingo zuten droneek. Uste zen lehengo gerraren estrategia bera aski zela, higatze gerra bat, gerrillen gerra, baina gerra honen gauzarik dramatikoena da galdu egin dugula genuen lurralde bakarra, eta hori erdiragarria da. Aurkaria ez dago hor, ikusezina da, baina lurralde liberatuetan sartzen den orori erasotzen diote droneekin: zibilak, militarrak, animaliak... Lehen kanpalekuetan bizi ziren errefuxiatu sahararrak atseden hartzera joaten ziren lurralde liberatuetara, badia-ra, eta han beren lurrean sentitzen ziren, libre...
Leyuad filmean parte hartu zenuen. Bertan Tiris ikusten da, lurralde liberatuetako lurralde mitiko hura, poeten lurraldea... Orain ezin da hara joan.
Bai. Bidaia horrek bizitza aldatu zidan, eta ez soilik bizitza, baizik eta baita bizi ikuskera ere. Lurralde hartara joan nintzenean, neure buruarekin topo egin nuen. Poema batean esaten dut bidaiatzea zerbait askatzea dela, zerbait berria aurkitzeko. Basamortuak hitz egin egiten dizu. Nik bidaia hartan ulertu nuen zergatik kantatu izan dioten poetek lurralde hari, mendeetatik hona, lurralde horren edertasunari. Tirisen magiak eta misterioak harrapatu egiten zaitu, eta orain, gerrarekin, lapurtu egin digute: orain ez dugu hara joaterik. Izugarria da. Oso tragikoa dela uste dut. Lurralde telurikoa da. Fantasiazko lurralde bat. Tirisen dago saharar esentzia.
Mendi beltz horietan...
Bitxia da. Hassaniaz mendia galb esaten da, eta hitz polisemikoa da, bihotza ere esan nahi baitu. Mendi horiek poesia hutsa dira, eta nik han topatu nuen poesia; lurra pixka bat zulatu baino ez da egin behar. Liburuko gizonen lurraldea da Tiris.
«Tirisen magiak eta misterioak harrapatu egiten zaitu, eta orain, gerrarekin, lapurtu egin digute: orain ez dugu hara joaterik. Izugarria da»
Film hartan ikusten da agurraren erritua.
Ez zegoen gidoian. Sidi Brahim poetak inork ezer esan gabe egin zuen, beste poetak Toyotan sartu zirenean. Joaten denaren oinatzetatik hondarra hartzean datza erritu hori. Oso ederra da. Hondarra oihal zati batean gordetzen da, eta pertsona hori itzultzen denean kutxatik atera eta haimaren inguruan zabaltzen da, esker onez. Nire aita gerrara joaten zenean ikusi izan nuen erritu hori. Ni Kubara joan nintzenean, amak ere horixe eskatu zidan, oinutsik hondarrean ibiltzeko, eta nire oinatzetatik hondar pikor batzuk hartu zituen...
Kubara 9 urterekin joan zinen, eta 13 urte geroago itzuli zinen, 22rekin. Zure hizkuntza galdu zenuen, hassania.
Eta identitatea. Saharako kausaz asko hitz egiten genuen, eta politikaz, baina gure kultura galdu genuen, gure hizkuntza. Apenas iristen zitzaizkigun gure familiaren eskutitzak, eta, gero, gauetik goizera, kanpalekuetara iritsi ginen berriz. Aldaketa izugarria izan zen. Ez nengoen prest aurkitu nuenerako. Dena berdin zegoen. Ez zen ezer aldatu, ni baino ez, eta hassaniaz hitz egiten ere ez nekien. Shock bat izan zen.
Kazetaritzan aritu zinen urte haietan.
Bai. Irrati Nazionalean egon nintzen. Azkar ikasi genuen, zalantza eta eztabaida askorekin, baina integratuz joan ginen. Uste baino azkarragoa izan zen. Okerrena tabuak ziren. Kultur kodeak zeuden, eta inork ez zizkigun azaldu.
Egun Bubisher proiektuko presidentea zara. Zer da Bubisher?
Bubisher hassaniazko hitz ederrenetako bat da. Berez txori bat da, txikia, beltza, samurra, berri onak ekartzen dituena; horregatik, denek ikusi nahi dute bubisherra. Izen hori jarri genion haurren artean irakurzaletasuna sustatzea helburu duen egitasmoari. Euskal Herritik etorri zen aurreneko bibliobusa, eta horren handia izan zen bibliobus haren arrakasta, wilaya guztietan nahi baitzuten. Gero, liburutegiak zabaldu genituen. Smarakoa izan zen aurrenekoa, eta gaur egun wilaya guztietan daude. Proiektu honen gauzarik zoragarriena da liburuak argitaratu ahal izan ditugula eta tailerrak egitea ahalbidetu digula, haurrek etorkizunean idazteko aukera izan dezaten.
Saharako Errepublika Arabiar Demokratikoa gaztelania hizkuntza ofizialtzat daukan herrialde arabiar bakarra da. Cervantes Institutuari eskaera egin izan diozue gaztelerazko klaseak sustatzeko.
Askotan, eta alferrik izan da. Ateak itxi dizkigute. Kolonia frankofonoak izan ziren herrialdez inguratuta gaude. Gaztelania gure ondarearen parte da, gure historiaren parte, eta gure bizilagunengandik bereizten gaituen nortasun elementu bat da. Cervantesek bost institutu ditu Marokon. Kanpalekuetan, aldiz, bakar bat ere ez dago.
Aurtengoa efemeridez betetako urtea izango da. Udazkenean beteko dira 50 urte Madrilgo Akordioak sinatu eta horien babesean Marokok eta Mauritaniak Mendebaldeko Sahara okupatu zutela. Zu Mauritanian bizi zinen garai hartan. Ze oroitzapen dituzu?
Tentsioaz akordatzen naiz, ume batek ulertzen ez duen tentsio basatiaz. Atarren saharar guztiak fitxatuta zeuden. Nire anaia zaharrenei tu egiten zieten aurpegian, iraindu egiten zituzten. Azkenean Nuakxotera ihes egin behar izan genuen. Han ez ginen horren nabarmen. Mauritaniako kartzeletan torturatzen zituzten preso sahararrak gure etxean babesten ziren. Gerora jakin nuen aita eta ama oso sartuta egon zirela borrokan. Atarreko etxeko patioan pistola bat zuten gordea. Gu 1979ko urtarrilean joan ginen kanpalekuetara. Gauez atera ginen, modu klandestinoan. Beldurraz akordatzen naiz.
Inoiz ez duzu jakin zer urtetan jaio zinen...
72an edo 73an jaio nintzela uste dut, baina nortasun agirian 74an jaio nintzela jartzen du. Allende hil zuten urtean jaio nintzela esatea gustatzen zait. Fronte Polisarioa jaio zen urte berean, hau da, borroka armatua hasi zen urtean. Saharan gertaerekin izendatzen ziren urteak. Nire aita dromedarioen hortz berdeen urtean jaio zen. Saharar bati galdetzen badiozu zer urtetan jaio zen, erantzungo dizu izar euriaren urtean jaio zela, edo otarrainen urtean, edo gamelu lasterketaren urtean, edo ekaitz gorriaren urtean, edo putzua erori zen urtean...
«Poesia benetakoa da, egiazkoa, bihotzetik idazten baita, eta egia da gure alde daukagun gauza bakarra dela. Ez dago kultura baino gauza politikoagorik»
Euskal Herriko poeta batek esan zuen poesia etorkizunez betetako arma bat dela. Hala dela uste al duzu?
Erabat. Poesia benetakoa da, egiazkoa, bihotzetik idazten baita, eta egia da gure alde daukagun gauza bakarra dela. Ez dago kultura baino gauza politikoagorik. Badirudi 50 urte hauetan ez dugula ezer lortu, baina herri bat gara. Erbestean estatu bat sortu dugu, gure hizkuntza daukagu, eta herri honek iraungo du, gure hizkuntzak, gure kulturak eta gure poesiak irauten duten arte, eta zalantzarik ez dut poesiak bizi-bizirik jarraituko duela. Chej el-Maami izan zen hassaniazko lehen poeta. Poema profetikoak idatzi zituen. Hain izan zen bikaina, non poema luze batean idatzi baitzuen basamortuko hondar aleen kopuru zehatza.
