1980ko hamarkadan harrabots egin zuen gertakariak: Arco Iris komunitate bat sortu zuten Lizason (Nafarroa), eta inguruko —eta urrunagoko— herritar anitz joan ziren hara. Finean, esperantza izpi bat piztu nahi zuten; iraultzarako gogoa zapuztu izanak eragindako amorrua ateratzeko bide bat jarri. 1978an, Espainiako Trantsizio betean, Gipuzkoan metalgintzako lehen hitzarmena sinatzekoak ziren, baina deus handirik lortzen ez zutela ikusita, bertze bizimodu baten aldeko apustua egin zuten gazte militante libertario batzuek. Testuinguru horretatik abiatuta, bere lehen film luzea sortu du Irati Gorostidik (Egues, Nafarroa, 1988): Aro Berria. Atzo estreinatu zuten, Donostiako Zinemaldian.
Zerbait jakin behar da zinemara sartu aitzinetik?
Ez bereziki. Gustatuko litzaidake ikusleak modu ireki batean sartzea zinemara. Horrelako komunitateen inguruan-eta aurreiritzi dezente edukitzen ditugu, eta nahi nuke jendea sar dadin horiek alde batera utzita. Euskal Herrian oso kasu entzutetsua izan zen Lizasokoa, eta uste dut jendeak, gutxi-asko, baduela istorio horren berri.
Nola lortu duzu film luze bat egiteko lain informazio komunitateaz?
Nahiko erraza izan da niretzat: gurasoak komunitatean egon ziren. Gehien interesatzen zitzaidana bertan egondakoen testigantzak jasotzea zen, jakin ahal izateko zerk bultzatu zituen hor sartzera, eta zer helbururekin joan ziren hara.
Eta lortu duzu erantzunik?
Bai. Luze hitz egin dut gurasoekin eta haien lagunekin. Gazte talde batek iraultza bat espero zuen; alegia, gizartea modu sakonago batean aldatzea. Baina ez zen hala gertatu. Frankismoaren ondotik ikusi zuten ez zutela ezer lortuko, eta, etsipen garai betean, gizartetik aldentzeko modu batzuen bila ibili ziren. Militantzia prozesu horretan, elementu asko jarri zituzten zalantzan, eta ez bakarrik lan eremuari zegozkionak, baizik eta baita bizitza pertsonalari buruzkoak ere. Ahalik eta urrunen joan nahi zuten, gizartetik ihes egin nahi zuten, eta harremanetarako beste modu batzuk landu. Sinistu zuten Arco Iris komunitatea zela irtenbide hori: gauzak beste modu batera ulertzeko bidea.
«Nik ez nuen ezer goraipatu nahi; ez dut komunitate hori idealizatu nahi, gauza asko ez baitziren ongi atera. Baina kritikarik ere ez nuen egin nahi»
Ez da kritika bat, baina ezta goraipatzeko ahalegin bat ere. Zein da proiektu honen oinarria?
Nik ez nuen ezer goraipatu nahi; ez dut komunitate hori idealizatu nahi, gauza asko ez baitziren ongi atera. Baina kritikarik ere ez nuen egin nahi. Jende asko joan zen hara, eta ez nuke inor epaitu nahi han egon zelako bakarrik. Perspektiba kritiko bat edukitzea garrantzitsua zen niretzat, baina malgua izan nendin ere eskatzen zuen lanak, ulertu behar nuelako zer gertatu zen. Gizarteko harremanak birpentsatzeko proposamen bat da Aro Berria, komunitatea beste modu batean ikusteko. Esango nuke horixe dela pelikularen oinarria, komunitatea zer zen bainoago, aztertzea nolakoa zen egitura, nork hartu zuen parte, zein ziren liderrak...
Testigantzak desberdinak izanen ziren, ezta?
Bai, eta hori ere interesgarria da. Batzuek oso bizipen onak dauzkate, baina badaude beste batzuk oso kritikoak direnak bizi izandako horrekin; nire gurasoak barne.
Erraza izan da horiek lortzea?
Oso eskuzabalak izan dira nirekin. Ziurrenik eragina izango du gurasoen lagunak izateak, ezagutzen nautelako eta ni ere banaizelako, nolabait, belaunaldi horren alaba. Beste batzuek ez dute memoria horretaz hitz egin nahi izan, eta hori ere guztiz zilegi da.
Amatasuna da hari nagusietako bat; nahita joan zara haren bila?
Pelikula marrazten hasi nintzenean ez nekien ondo zeintzuk izango ziren landuko nituen gaiak. Saiatzen naiz irekia izaten zentzu horretan, eta pixkanaka-pixkanaka joaten naiz interesa pizten didaten gaiak hautatzen. Ikertu ahala, ohartu naiz komunitatean oso presente egon zela amatasuna. Harremanetarako modua eta gizartea bera zalantzan jartzen zituzten, eta asko landu zuten sexu askapenaren eta familiaren gaia: zer gertatzen den harreman intimoekin, eta zer familiaren instituzioekin. Horrez gain, ikerketa prozesuan gure ama oso garrantzitsua izan da niretzat, eta sakon aztertu ditut haren ibilbidea, bizipenak eta amatasunarekin eduki zuen bidaia. Ikerketa prozesu horretan bertan galdu nuen ama, eta horrek asko mugitu du nire alderdi pertsonala. Uste dut nahi gabe ere horregatik jarri dudala hain erdigunean amatasuna; modu inkontzientean, baina bilatuta, nolabait.
Erraz ulertzen da hori gaurko begiradatik ikusita?
Gaurko perspektibatik aztertuko bagenu, ziurrenik pentsatuko genuke ez zeukatela genero perspektibarik, edo ez zeudela mahai gainean gaur egun oso begi bistakoak diren kontu batzuk. Baina iruditzen zait gaur egun ere ez daukagula amatasunaren inguruko planteamendu zehatzik, eta ez dugula aurkitu hori bideratzeko modu jakinik. Nire kezkak eta desirak oso lotuta daude galdera horietara.
«Iruditzen zait gaur egun ere ez daukagula amatasunaren inguruko planteamendu zehatzik, eta ez dugula aurkitu hori bideratzeko modu jakinik. Nire kezkak eta desirak oso lotuta daude galdera horietara»
Komunitatea erakusteak gorputzaren erakustaldia egitea eskatzen zuen nahitaez.
Bai, eta hori oso argi eduki dut hasieratik. Asko oinarritu naiz artxiboko irudietan, eta hasieran deigarria iruditu zitzaidan ikusi nuena: jende pila bat, eta denak biluzik, elkarrekin nahastuta. Proiektua ulertu ahal izateko, gorputzak oso agerian egon behar zuen.
Filmaren hasierak lotura handia du zure film labur batekin: Contadores. Nahita egin duzu lotura hori?
Bai, estrategia gisako bat izan da. Contadores egin nuenean banekien Aro Berria sortu nahi nuela; banekien testigantzak bildu eta zerbait egingo nuela horiekin. Baina garai hartan ez nuen esperientzia handirik fikzioan, eta nahiago izan nuen salto handi bat egin beharrean pausoz pauso joan. Lehenengo bata eta gero bestea. Orain, lotu egin ditut bi istorioak.
Eszena batzuetan irudiekin solastatzen zara, hitzekin bainoago. Errazago ulertzen zen horrela?
Asko pentsatu dut irudietan, eta gidoia aktoreekin batera joan naiz berregituratzen. Gidoiaren zati handi-handi bat testigantzekin idatzita dago, eta eszena guztietan agertzen da iturriek kontatu didaten zerbait. Irudiek asko laguntzen dute ulertzen, eta uste dut horrelako kontakizun batean oso lagungarriak direla. Ni neu harrituta geratu nintzen irudiekin, eta horri ere egin nahi izan diot keinu.
«Gidoiaren zati handi-handi bat testigantzekin idatzita dago, eta eszena guztietan agertzen da iturriek kontatu didaten zerbait»
Bertze hautu bat: elebitasuna.
Hautu naturala izan da, euskararekin dudan harremana horrelakoa delako, hain zuzen ere. 80ko hamarkadan ere horrela egiten zuten, nik ez dut irudikatzen kontadore fabrika bateko batzar bat euskara hutsean. Komunitatea nolakoa zen azaldu didatenek euskaraz hitz egiten zuten, baina badakit euskaldun berriak ere bazeudela haien inguruan, eta etengabe aritzen zirela saltoka hizkuntza batetik bestera. Eta ez orduan bakarrik, orain ere askotan gertatzen da hori. Nik amarekin euskaraz egiten nuen, baina tarteka gazteleraz ematen genizkion azalpenak elkarri, eta modu oso naturalean bizitzen dut hori.
Janzkeran, paisaian, grabaketan... nola egokitu dituzu ezaugarri horiek garai hartako estetikara?
16 milimetroko formatuan grabatu dugu, eta hori erronka bat izan da; bai niretzat eta bai argazki zuzendarientzat. Erritual moduko bat egin dugu, eta ahalegindu gara pertsonaia horien buruetan sartzen zer-nolako itxura izango luketen irudikatzeko.
Aise lortu duzue finantzaketa?
Ez, baina lortu dugu. Lantalde ona daukagu, eta lan handia egin dute horretan. Dena den, uste dut momentu honetan Euskal Herria nahiko leku ona dela pelikulak finantzatzeko.
