Franco Berardi Bifo filosofo eta idazlea (Bologna, Italia, 1949) zahartzaroan da, eta belaunaldi berriei begira da aspaldidanik. Aitortzen du «zaila» zaiola ulertzea nola funtzionatzen duen «buru digital batek», baina hori ez du oztopo haientzako bide orri moduko bat zirriborratzeko; bai munduan gertatzen ari dena eta gertatu dena aintzat hartuta, bai irtenbide posibleak zerrendatuta. Gizartearen egungo «dementziaren» aurrean, «depresio olde masibo» baten aurrean, eskuin muturraren gorakadaren aurrean, gazteentzako mezu argia du: hori guztia «baldintza bat» izan daiteke, hasiera bat izan daiteke, etorkizuna hobetzeko. Nahiz eta ez dakien gerorik ba ote den.
1970eko Italiako mugimendu autonomoko ekintzaile ezagunenetako bat izan zen Berardi, eta, harrezkeroztik, Europako pentsalari emankorrenetako bat bilakatu da, globalizazioak gizartean eta lanean eragin dituen eraldaketak aztertuta. Azaroaren 26an Iruñean izatekoa da, Yala Nafarroa Palestinarekin taldeak antolaturiko Palestinaren Aldeko Nazioarteko Justizia Jardunaldian; betiere, bidaia egiteko «osasuntsu» bada.
Esan zenuen itxaropena galdu zenuela. Ba al duzu itxaropenik orain?
Nire bizitzan ez da inoiz itxaropenik izan, ez dudalako Jainkoan sinesten. Fededuna ez bazara, itxaropen hitzak ez du ezer esan nahi. Materialista batek ez du itxaropenik, espektatibak ditu. Eta nire espektatibak aldatu egiten dira denboran zehar; adibidez, azken hamar-hamabost urteotan. Horretaz hitz egin dezakegu.
Zeintzuk ziren zure espektatibak?
Gutxi gorabehera mende hasieratik 2016ra arte, nire espektatiba zerari lotuta zegoen: lan kognitiboaren autoantolaketaren prozesu bat izateko aukerari. Prozesu hori ezinbestekoa zen niretzat, lan kognitiboa bilakatu baita semiokapitalismo deitzen dudanaren bulkagailu nagusia. Merkantzia immaterial eta semiotikoaren zirkulazioan oinarrituriko kapitalismoa da hori.
Syrizaren eta greziar mugimenduaren porrotaren ondoren, iruditu zitzaidan lan kognitiboaren autoantolaketarako gaitasuna ez zela agertu. Pentsamendu marxistak, ezkerraren pentsamendu politikoak, ez baitzuen gauza bat aintzat hartu: azken 20-30 urteotako aldaketa teknologikoak norbanakoen arteko harremanak aldatu dituela, bai eta pentsamenduaren autonomiarako gaitasuna ere.
Zertan ikusi duzu hori?
Hori baieztatu egin da azken hamarkadan, Trumpen garaipenak eta brexit-ak frogatu duten modura. Mugimendu erreakzionario masibo bat agertu da munduan, eta hori ezin da azaldu aurreko mendeko faxismoaren itzulera modura. Dementziaren efektu modura agertu da, depresioaren efektu modura, eta askotan psikosi agresibo bilakatzen da.
«Mugimendu erreakzionario masibo bat agertu da munduan, dementziaren, depresioaren efektu modura»
Gogoeta psikoanalitiko eta psikokognitibo hori ez da gure ezkerreko pentsamenduaren parte bilakatu, nahiz eta gaur egun giltzarri bilakatu den. Horrek konbentzitu ninduen azken hamarkadotan bizi izan dugun porrota ez dela, funtsean, porrot politikoa. Zerbait sakonagoa da: porrot existentziala da, psikikoa.
Porrota aipatu duzu, lehen pertsonan. Nori buruz ari zara, ezkerraz?
Ez. Ezkerrak ez du garrantzi handirik. Niretzat garrantzi handia duena langileria da, mugimendu hori. Ez da inoiz konfiantza handirik izan ezkerrean, ezkerra horrela ulertuta: indar instituzionala, gobernurako indarra. Ezker zahar estalinista eta ezker berri neoliberala ez dira inoiz izan aukera bat.
Nire ikuspuntua mugimenduen ikuspuntua da. Mugimendua diodanean ez naiz mugimendu soziologiko batez ari; esaten ari naizena da adierazpen bat dagoela, lan prozesua lanari berari oldartzen ari zaiolakoa. Existentzia soziala bere alienazioaren kontra martxan jartzen denean; horri deitzen zaio mugimendua.
Irailaren 22an, adibidez, [Italiako] greba orokor batean parte hartu nuen. Hori antolatu izana ustekabekoa izan zen niretzat. Aurreikusi ezin daitezkeen gauzak gertatzen dira, ikusten duzunez; eta horrek behartzen nau pentsatzen nuena birpentsatzera.
Orain garrantzi handiagoa ematen diezu elementu psikologikoei?
Psikologia hitza hainbestetan erabili da… Gehiegitan… Baietz esan dezaket, zergatik ez? Baina ez nau erabat gogobetetzen. Zertaz ari gara? Gizarteak bere burua nola ikusten duen, eta hori kolektiboki nola adierazten den.
Azken belaunaldiak, makina digitalean sorturikoak, hitz gehiago ikasi ditu makinatik bere amarengandik baino. Nire belaunaldia alfabetikoa da, eta zaila zait ulertzea nola funtzionatzen duen buru digital batek. Eta aitortzen dut hori arazo bat dela; nik ezin dut arazo hori konpondu, baina zure belaunaldikoei adierazten dizuet ulertu behar dugula buru digitalak nola ekoitzi ditzakeen makina digitaletik autonomia izateko moduak.
Horri psikologia deitu nahi badiozu, ez dut arazorik, baina definizio pobrea iruditzen zait.
Galdera hori zen esan izan duzulako masa psikosi batean bizi garela.
XX. mendearen hasierako kontzeptua da, eta gizartearen gehiengoaren umiliazio sentimendua adierazten du. Lehen Mundu Gerraren eta 1920ko pandemiaren ondoren, Europako biztanle gehienak hala sentitzen ziren; batez ere, Alemaniakoak eta Italiakoak. Eta horiek faxismoaren eta nazismoaren norabidea hartu zuten; harremantzeko modua izan zen, psikosi depresibo bat izan zen, umiliazioaren ondorio.
Ehun urte geroago, uste dut antzeko zerbait gertatzen ari dela, baina askoz ere globalizatuagoa. 2008ko krisiaren ondoren, ezkerrak eta eskuinak umiliatu eta engainatu egin dituzte Europako langileak, eta munduko beste asko ere bai. Umiliazio hori lotuta dago soldatak txikitzearekin, miseria ekonomiko eta psikologikoarekin, eta langileak eta gazteak bakardade eta isolazio geroz eta handiago baten aurrean daude; azken hori, pantaila digitalaren ondorioz. Depresio olde masibo bat agertu da.
Testuinguru horretan kokatzen duzu eskuin muturraren gorakada?
Depresio sakona duzunean, anfetamina har dezakezu. Eskaintzen dizu poztasunez eta energiaz beteriko gau bat, baina hurrengo egunen batean bosgarren pisutik botatzen duzu zeure burua. Sendabide bat da, baina sendabide suizida bat.
Niretzat, faxismoa anfetamina bat da depresio sakon batean dauden masa estatubatuarrentzat, masa argentinarrentzat, masa errusiarrentzat, masa europarrentzat. Pilula hartzen dute gau bat irauten duen poztasuna lortzeko; gero gerra dator, indarkeria dator, suizidioa dator. Hori da faxismo garaikidea.
Hori guztia, psikosiaren ondorioz?
Psikosia zer da? Kaos mentaleko egoera bat, non norbanakoak ez duen lortzen bere burua definitzea. Nola atera bakardade sentsazio horretatik? Donald Trumpek ematen digu aukera, hari jarraituz. Trump indar bat da, aukera ematen diguna elkarrekin herri bat izateko.
«Psikosi garaikidearen dinamika faxistizazio masibo baten bitartez eboluzionatzen ari da»
Hori bai, zertaz ari naiz zehazki? Ingelesezko folk hitza egokiagoa da: identitate etniko nazional sakona da, identifikatzen zaituena nazioaren, arrazaren kide modura. Psikosi garaikidearen dinamika faxistizazio masibo baten bitartez eboluzionatzen ari da. Hortik nola atera? Hori da arazoa.
Geopolitikan ere bada psikosirik?
Arraza zuria ez da existitzen, baina bada indar, ideologia, mitologia bat balio dizuna esateko «ni arraza zuriaren parte naiz». Geopolitika garaikidea arraza zuriaren eztanda psikotiko batek markatu du, maila ekonomikoan, eta, batez ere, demografikoan.
Bide batez: afera demografikoa berebizikoa bilakatzen ari da, eta marxismoak ez du aintzat hartu. Zaharren gizarte batean bizitzera goaz; horrek esan nahi du pertsonak politikoki indargabeak izango direla, sexualki inpotenteak, baita maila psikikoan ere. Geopolitika garaikidea ezintasun zuriaren geopolitika da, etsituta oldartzen ari dena. Donald Trump kultura zuriaren zahartzaroko dementzia baten adierazpen bat da, eta dementzia hori oso arriskutsua izan daiteke.
Nola ikusten duzu Mendebaldea?
Mendebaldea gerra suizida bat egiten saiatzen ari da. Europan gertatzen ari dena erabat zoroa da; ez dago arrazionaltasun politikorik berrarmatze horretan. Suizidio ekonomiko bat da, baina batez ere suizidio militar bat. Ni zure etxera banoa, eta esaten badizut bost urte barru zu baino indartsuagoa izango naizela, eta zure kontra gerra egingo dudala, zer egiten duzu zuk? Hil egiten nauzu, ni indartsuagoa izan aurretik.
Hori da [Errusiako presidente Vladimir] Putin egiten ari dena. Errusiaren probokazioak saihetsezinak dira egoera horretan. Niretzat, Putin faxista bat da, Trump bezala, baina faxista argiagoa da. Europarrak faxista ergelak dira; hori bai, Pedro Sanchez da salbuespena [Espainiako gobernuburua]. Pertsonaia enigmatiko, interesgarria iruditzen zait; orekari bat, baina orekari interesgarri bat.
Horren guztiaren aurrean, zer?
Ukrainako gerraren ondorioz, hasi nintzen pentsatzen desertatzea dela geratzen zaigun aukera bakarra. Desertatzeak ez du soilik esan nahi gerratik ateratzea: bakardadezko eta miseriazko orainaldi batetik etorkizunera ihes egitea ere esan nahi du. Hori aintzat hartuta, jokabide garaikide mota asko beste modu batera ikusten hasi nintzen.
Adibidez, depresioa. Zer esan nahi du? Ez dut nire energiarik inbertitzen eskolak, fabrikak, sistemak proposatzen didaten horretan. Berdin dit denak. Bakarrik nago, triste nago, baina ez dut hori guztia onartzen. Agian depresioa subjektibizazio autonomorako prozesuaren abiapuntua izan daiteke.
Azken bost urteotan psikiatra askorekin hitz egin dut; haiekin bakarrik, ez dakit zergatik. Galdetzen diet zergatik sendatu behar duten jokoan parte hartzea onartzen ez duen haur bat; arrazoi du jokoan ez parte hartzen. Arazoa da hori bakarrik egiten duela. Beraz, depresioaren sendabidea ez da dinamismoa, parte hartzea; sendabidea da deprimituen komunitate bat sortzea.
Zertarako balioko luke?
Deprimituek, topo egitean, agian deprimituta egoteari utziko diote, agian aurkituko dute beren artean kanpokoentzat depresiboa dirudien bibrazio psikiko bat, baina komunitate barruan afektiboa izango dena. Saia zaitez kontzienteki deprimitua izaten, saia zaitez ulertzen zure depresioan zer dagoen onetik. Saia zaitez ekintza autonomo mota batean eraldatzen.
«Depresioak gaixotasun bat dirudi, baina baldintza bat izan daiteke, aukera ematen duena elkartasun moduko bat lortzeko existitzen dena ukatzen dutenen artean»
Azken elementu bat. Emakumeak ez dira ugaltzen mundu osoan; batez ere, munduaren Iparraldean. Erabaki dute kolapso klimatikoaren, geroz eta ziurragoa dirudien gerra nuklearraren biktimarik ez sortzea. Jaiotza tasaren beherakada eraldaketa faktore erabat erabakigarria da.
Alternatiba infernua bada, niri berdin zait gizakia desagertzea. Ezereza hobea da infernua baino; hori dio inplizituki gaur egungo jokabide femeninoak. Baina ez hori bakarrik: ugalkortasun maskulinoaren beherakada ere bada. Eta sexualitatea modu oso sakonean ari da aldatzen. Joera hori interpretatu behar dugu. Afera demografikoak garrantzi handia du.
Desesperazio masiboa eraldaketarako erabil liteke?
Ez dakidanez oso ongi zer den itxaropena, ez dakit oso ongi zer den desesperazioa. Desesperazioa baldin bada modu bat egiazki ulertzeko egungo joera errealak, orduan bai, ongi datorkit. Depresioak gaixotasun bat dirudi, baina baldintza bat izan daiteke, aukera ematen duena elkartasun moduko bat lortzeko existitzen dena ukatzen dutenen artean.
Etorkizun jakinen bat interesatzen zaizu?
[Barreak] Etorkizuna hitzak zentzu desberdina du zu bezala 30 urte dituen norbaitentzat, edo ni bezala 76 urte dituen batentzat. Eta ez dut arazorik ezereza dimentsio interesgarri bat izatearekin; esperientzia bat da, eta modu ironikoan egin behar diot aurre.
Honek guztiak esan nahi du gure kultura, zibilizazio zuria, zibilizazio zahar bat dela. Eta ezereza bilakatzearen prozesuaz pentsatu behar dugu modu ez hain identitarioan. Zuriak desagertu egingo dira, eta niri zer? Etorkizuna babestu, defendatu, goratu egin behar da, bai; baina, aldi berean, ez.
Gaur egun, uste dut etorkizuna birpentsatu behar dela, badelako belaunaldi bat etorkizunerako eskubidea duena. Haurrak jaio baldin badira, ezin diezu esan no future [etorkizunik ez]. Haurrei irakatsi behar diegu etorkizunak ez duela zertan izan iraganeko indar harremanen erreprodukzio bat.
Klase borrokaren kontzeptu marxistak balio du XXI. mendea azaltzeko?
Warren Buffet dirudun amerikarrak zera esan zuen: «Klase borroka existitzen da, baina dirudunok irabazi dugu». Klase borroka beti existituko da. Lanaren ahultasuna da arazoa, lanaren ezintasuna antolaketa sortzeko. Hori bada dimentsio berria, zer egin dezakegu? Ekiteari uko egin behar diogu? Ez. Dimentsio batzuk aurkitu behar ditugu, ez soilik klase antolaketakoak direnak, baizik baita autonomiarekin zerikusia dutenak ere; betiere, gure ustezko desesperaziotik abiatuta, baldintza psikiko horretatik.
Azken finean, zer da klase borroka? Ez da identitateen arteko borroka bat. Langileriak bere burua abolitu nahi du. Klase borrokaren dimentsio dinamikotik identitateen arteko gerraren dimentsio erabat estatikora pasatu gara azken mendean. Afera zera da: nola berreraiki ditzakegun baldintza dinamikoak.
Langile klasea prozesu bat da. Prozesuez aritzean, ez dago dogmarik, ez dago behin betiko identifikazio formarik. Dena egunero aldatzen da. Hori da klase borrokaren terminoetan pentsatzea.
Gazan gertatzen ari denak zer ekarriko du etorkizunean?
Gazan gertatzen ari denak eta Gazari lotuta Europan gertatzen ari denak berriz jarri du erdigunean kolonialismoaren afera, gaur egun zer den kolonialismoa. Nire belaunaldiak pentsatu zuen iraganeko kontua zela; ez da.
Gaza mugimendua, antisionismoa, ez da soilik genozidioaren kontrakoa, kolonialismoaren aurkakoa ere bada, kultura zuriak proposatzen digun etorkizunaren kontrakoa. Giza historia ororen amaiera izan daiteke.
