«Gizarte zibilak parte hartzea da bake justu baterako bidea»

ETAren desarmatzea dela eta, azkeneko asteetan bilera batetik bestera dabiltza, etenik gabe, «lo gutxi eginda», Anaiz Funosas Bake Bideko presidentea (Baiona, 1979) eta Agus Hernan Foro Sozial Iraunkorreko koordinatzailea (Irun, Gipuzkoa, 1962). Ikusmira hilaren 8koaren ondoren jarrita ere bai, ordea; hots, «gatazkaren konponbide osoan».

Nola dator larunbatekoa, ETAren armagabetze eguna?

ANAIZ FUNOSAS: Alde batentzat, ilusioz beteriko egun bat bezala, nahiz eta oraindik mesfidantza handi bat baden eragile batzuekiko. Hala ere, apirilaren 8ko data, gizarte zibilaren parte hartzearen ikuspegitik, mugarri bat izanen da. Ipar Euskal Herrian konbentzimendua da hortik datorrela desblokeoa eta aitzinamendua.

Ikusita gizarte zibilak zer protagonismo duen gai honetan, lorpentzat al duzue desarmatzea bururaino eraman izana?

FUNOSAS: Ideia baten baieztapena da. Duela bost urte inor gutxik pentsatzen zuen gizarte zibilaren parte hartzea funtsezkoa dela bake prozesu batean. Urteetan egin den inurri lanak fruituak eman ditu kasu honetan, eta argi geratu da hori dela bake justu eta iraunkor baterako bidea.

AGUS HERNAN: Lorpena baino gehiago, beste urrats garrantzitsu bat dira armagabetzea eta horren prozesua, eta gelditzen diren ondorioen kudeaketarako, funtsezkoa. Ikusten badugu nola geunden 2015eko ekainean, Parisko konferentzia baino lehen, edota 2016ko urtarrilean, eta nola gauden gaur, ezinezkoa zen imajinatzea Hego Euskal Herrian ere kontsentsu zabala lortzea. Jendaurreko ekinbide esanguratsuak izan dira, baina horien atzean izugarrizko lana egon da; Anaizek esan duen bezala, inurri lana.

Prozesu honetan zer garrantzi eduki du Luhusoko ekinaldiak?

HERNAN: Marra guztiak mugitu ditu, guzti-guztiak: gobernuetan, alderdi denetan eta gizarte zibiletako aktore aktiboen artean.

Tentuz ari al zarete zaintzen desarmatze egunaren izaera?

FUNOSAS. Prozesua bera ari gara kontu handiz zaintzen. Hiru lagun ezagunen ekimenetik hasi zen prozesu hau, baina ez haiek eta ez inork ez du deus ospatzeko gogorik. Larunbatekoa ez da ospakizun bat izanen, orduan ez baita deus bukatuko. Apirilaren 8tik aitzina, gai mingarrienei bide eman behar diegu, denok. Batzuek badute beldur bat, larunbatekoa ez ote den izanen umiliaziorako egun bat. Ez, ez da izanen, eta ez da izanen halakoa, denok jokatzen badugu zentzu horretan. Apirilaren 8ko izpiritua denoi dagokigu errespetatzea. Konponbiderako beste leiho bat izan behar du. Euskal Herriarentzat, lehen leihoa Aietekoa izan zen, 2011ko urrikoa. Hau da bigarrena.

Espainiako eta Hego Euskal Herriko eragile batzuek zergatik esan dute datorren larunbatekoa «erromeria» bat izango dela eta ETAren biktimak «umiliatu» egingo dituztela?

HERNAN: Bultzada politiko bat sumatzen da batzuen jarreratan, eta, horren atzean, garaile-galtzaile eztabaida dago. Kontzeptu horiek baztertzeko bake bat eraiki behar dugu. Garaile-galtzaile kontzeptuen gainean ezin da bizikidetzarik eraiki. Sufrimendu eta biktima guztien gainean eraiki behar da. Bakearen artisauek iragarri dute larunbatekoa «gatazkaren alde guztiek pairatu dituzten sufrimenduen errespetuan» egingo dela. Foro Sozialak ere ez du nahi bestela gertatzerik.

Egunaren izaera adosteko prozesua askotariko eragileen artean partekatua izaten ari al da?

HERNAN: Hiruko baten gainean oinarritzen da hau guztia: Luhusokoak, euskal instituzioak eta nazioarteko eragileak. Bakearen artisauek parte hartzeko eskatu diete Nafarroako Gobernuari, Euskal Elkargoari eta Eusko Jaurlaritzari, eta nazioarteko egitaztatzaileei ere eskatu diete. Beraz, denen artean adostu behar dituzte gauzak. Aste hauetan arlo guztietan auskalo zenbat bilera izan diren, eta egongo direnak, armagabetzea ondo atera dadin eta egunaren izaera adosteko.

Eragile askok parte hartzeak aberastu egin dezake prozesu baten kudeaketa. Konplexuago bihurtu ere bai, ordea?

FUNOSAS: Gero eta parte hartzaileagoa izan prozesua, gero eta segurtasun handiagoa duzu emandako pausoetan atzera ez egiteko. Bi aukera dira: edo egiten duzu prozesua Euskal Herriak ezagutu duen betiko eran, talde armatuaren, estatuen eta alderdien artean, edo beste era batera egiten duzu, eragile sozialekin eta. Azken ereduaren alde gara, jakina.

HERNAN: Euskal Herriko prozesuek badute historia bat, eta hori ezin dugu ukatu. Mesfidantza batzuk egon dira betitik. Kasu honetan, eragile guztiak ikuspegi oso bat izanda jokatzen ari dira. Egon dira eztabaidak, egon dira desadostasunak, baina balio bat da eztabaidatzea eta adostea. Paradigma aldatzen ari da, baita Hego Euskal Herrian ere.

Adibidez, zertan?

HERNAN: EAEko aurreko legealdian, esaterako, ez ziren gai izan Eusko Legebiltzarrean Bake lantaldea martxan jartzeko, eta, aldiz, oraingoan jarriko dute, oinarrizko ideietan adostasun bat baitute. Sindikatuak ere aipatuko nituzke, guztiek ikusten dutelako lagundu behar dela horrelako prozesu bat. Aurrerapauso bat da.

Ipar Euskal Herrian kultura politiko zabal hori garatuago dago. Zeintzuk dira arrazoi nagusiak?

FUNOSAS: Politikoki eta kulturalki gauzak ezberdinak dira Iparraldean eta Hegoaldean. Politika egiteko era ezberdina da. Ipar Euskal Herrian aurten arte instituzio propio bat ez izatea oztopo bat izan da gauza anitzetarako, baina, bestalde, gure kasuan ahalbidetu du sortzea ez zeuden espazioak, eta elkarlana aitzinarazi du horrek. Aietekoak Ipar Euskal Herrian ukan du Hegoaldean ukan ez duen sinesgarritasuna, eta hasieratik politikarien eta gizarte zibilaren artean hurbilketa bat eta gogoeta iraunkor bat izan dira. Ez genuen eskubiderik arduratsu ez izateko eta, beraz, ardurak ez hartzeko. Belaunaldi berriengan pentsatuta, ez dira baldintzak sortu behar berriz ere gatazka armatu-politiko bat egoteko. Muinera jo dugu, adostasunak bilatuz, serioski.

Hego Euskal Herrian polarizazioak kalte egin al du hizketarako klima egoki bat ereiteko?

HERNAN: Ipar Euskal Herrian aspalditik ari dira egiten ariketa hori, ez bakarrik gai honen inguruan; hor dira Garapen Kontseilua, Euskararen Erakunde Publikoa, Batera, Euskal Elkargoa... Gizarte zibilaren eta hautetsien artean oinarrizko komunikazioak eraikitzeko ohitura dago. Hego Euskal Herrian txikiagoa da kultura hori. Egia da Hegoaldean gatazkaren tragediaren dimentsioa askoz handiagoa dela: batetik eta bestetik eragindako mila hildako pasa, garai batean 800 bat euskal preso egon ziren, milaka tortura salaketa, zaurituak... Zenbat familia dauden hunkituak! Horrek mesfidantza bat eragin du ildo politikoen artean ere.

1979tik aurrera Hegoaldean instituzionalizazio prozesu bat garatu zen. Geroztik, gizarteak gehiegi delegatu al du erakundeengan eta alderdiengan?

HERNAN: Baliteke. Gatazkaren konponbidea, adibidez, elite batzuen esku utzi izan da. Eredu hori ikusi zen Aljerren, Lizarra-Garazin, Loiolan, Oslon... Gizarte zibilak nolabait esaten zuen konpon zitzatela gauzak, jendeak nahi zuena bakea zela. Hala ere, eta bakoitzak bere ikuspegitik, izan dira bakearen aldeko mobilizazio sozial handiak: presoen arloan, atentatuen ondoren, gizarte ekinaldiak ?BAK, Lokarri...?. Baina konponbidearen unean, eliteei utzi izan zaie ardura. Orain irudipena dut Hego Euskal Herrian ere izugarrizko ilusioa sortu dela hil honen 8koarekin.

2016ko urtarrila aipatu duzu lehen, Agus. Foro Sozialak ETAren armagabetzerako norabide desberdineko mezu zehatzak eman zituen ordutik aurrera.

HERNAN: III. foroa antolatu genuen orduan. Hego Euskal Herrian Foro Soziala berpizteko helburua geneukan, eta gogoeta batzuk egin genituen Bake Bidearekin, Uharanekin eta Gernika Batzordearekin. Ikusten genuen Ipar Euskal Herrian badela dinamika sozial iraunkor bat, eta hori nahi genuen, eta dugu, Hegoalderako. Iazko urrian eman genion izaera iraunkorra Foro Sozialari, baina lehenago heldu genion ETAren armagabetzearen gaiari, betiere konponbidea modu oso batean hartuz. Nabaritzen genuena zen jende askorentzat gairik zailena armagabetzea zela, baina horri heltzea erabaki genuen.

Zergatik, bereziki?

HERNAN: Askotan entzuten dugu ETAren armagabetzearen gaia amortizatuta dagoela. Ez nago ados: ez dago amortizatuta. Igual, arlo teknikoan bai, baina bake prozesua ez dago amortizatuta, eta jendeak bake justuaren gainean eraiki nahi ditu etorkizuna eta bizikidetza.

Zer posiziotan daude Frantziako eta Espainiako gobernuak larunbatekoari buruz?

FUNOSAS: Zail jarri zaie oztopatzea. Bakearen artisauek Luhusokoa egin zutenean, Frantziako Estatuak neurria hartu zuen. Badaki orain sartzen bada babes zabal baten aurka sartuko dela. Gainera, orain badugu instituzio berri bat, Euskal Elkargoa, eta hango lehendakari Etxegarai Aietetik buru-belarri inplikatua da bake prozesuan. Argi hitz egin zuen duela bi aste Miarritzen. Estatuek bost urtez ez dute arrazionalki kudeatu prozesua; orain espero dugu hilaren 8koa arrazionalki kudeatzea, desarmatzea ez oztopatuta.

HERNAN. Espainiako Estatuaren aldetik ikusi dugu eboluzio txiki bat. Armagabetzea oztopatuko duen daturik ez dugu jaso, behintzat. Hor dira haren adierazpenak, eta espero dugu ildo bereko jarrerari eutsiko diola. Dena den, gaur-gaurkoz ez dugu larunbatekoaz inolako bermerik.

Armagabetzearen data iragartzeak zailago jarri al die estatuei?

FUNOSAS: Batzuek interpretatu ahal dute probokazio hutsa dela aurretik egun bat ematea. Guretzat data emateak bi zentzu ditu. Batetik, Frantziari adieraztea apirilaren 8a aitzin baduela egiteko bat, eta eguna heldu arte errepikatuko dugu gauza bera. Hollandek badu aukera bat positiboki bukatzeko agintaldia. Bestela, gatazkaren mailan ezer egin ez duen presidente baten moduan geldituko da. Euskal preso baten heriotzarekin hasi zuen agintaldia. Erraten dioguna da bukatu ahal duela gatazkaren konponbidearen trena bidean jarriz. Apirilaren 8ko dataren bigarren efektua da Frantziari esatea utz dezala egiten. Badakigu apirilaren 23ra arte zein egonen den boterean [orduan izango da presidentetzarako bozetako aurreneko itzulia], baina gero ez, eta hori ere baloratu da.

HERNAN: Martxoaren 17an Le Monde-n apirilaren 8koaren berri eman zenean zalantza batzuk egon bazitezkeen ere, orain aztertuta uste dugu asmatu egin zutela, iragarpen horrek gauzak kudeatzeko aukerak ireki dituelako. Eragileek mugitu egin behar izan dute data baten inguruan: gobernuek, alderdi politikoek, gizarte eragileek...

Hilaren 8koaren ostean zer forma hartuko du gizarte zibilak?

FUNOSAS. Lan iraunkor batean segitu nahi dugu, dudarik gabe. Lehentasunak argiak dira, gainera: presoen eta iheslarien etxeratzea, biktima guztien aitortza, eta elkarbizitza ?kontakizuna, memoria...?. Apirilaren 8a indar askatze bat izanen da, eta lortu behar ditugu akordioak; batez ere, Hego Euskal Herriaz ari naiz. Luhusokoen irakaspena hori da, akordio zabaletatik duzula lortzen mugarriak eta aitzinamendu sendo baten oinarriak jartzea.

Jarraituko al du bakearen artisauen markak?

FUNOSAS: Ikusiko da. Nik neuk eta Bake Bideak nahi genuke bakearen artisauen edo bakegileen marka horrek segi dezan, sozialki aktibatzailea den sigla bat baita. Eta gero, tresnak badira gizartean: Foro Sozial Iraunkorra, Bake Bidea... Bete daitezela norbanakoz eta eragilez, joan gaitezen eraikitzera, eta espero dut instituzioen eta eragile politikoen aldetik ere gogoa sortuko dela. Osa dezagun pixkanaka-pixkanaka bake akordio bat. Gurea izanen den akordio bat behar dugu, gu denok baikara berme. Inoiz ikusi ez den ariketa bat eraikitzen ari gara, eredu berri bat.

HERNAN: ETAk 2011n jarduera armatua bukatutzat jo zuenetik bake prozesua bakoitzaren lubakietatik kudeatu da. Aldiz, haren armagabetzearen inguruan adostasun bat lortu da. Alde guztietatik egon da eskuzbaltasuna. Beheko kanpamentua eraiki dugu, eta, hortik, kontsentsu handiagoetara pasatu behar dugu orain.

Arrazoi desberdinengatik, kostatzen ari da ETA armagabetzea. Presoak-eta «etxeratzeko» prozesua luzeagoa izango al da?

HERNAN: Bistan da guk ez dugula kartzeletako giltza. Baina Euskal Herrian presoen inguruko adostasun zabal bat lortzen bada, seguruenik lortuko dugu estatuak mugitzea. Orain armagabetzearekin estatuen posizioak mugitu dira. Zergatik? Kontsentsu zabal bat dagoelako Euskal Herrian.

FUNOSAS. Estatuek orain arte erran dute ETA oraindik armatua zela, eta muturreko hainbat neurri horretan oinarritu nahi izan dituzte. Larunbat honetatik aitzina argudio hori erori eginen da. Euskal presoen kasuan, Parisko konferentziatik aitzina legelariekin-eta lanean ari gara epaitegietan neurri berriak hartzeko eta gaur den salbuespenezko justizia trantsiziozko batean jartzeko.