'Ama Lur' ezezagunena

Ze egun da gaur? Eta zein urtekoa?», galdetzen zuen Nestor Basterretxearen ahotsak off-ean Fernando Larrukertekin batera 1968an zuzendu zuen Ama Lur filmean. Sho Hagio euskaltzale japoniarrak, berriz, «ze Ama Lur da hau? Eta zein urtekoa?» galderei erantzun zien maiatzaren 30ean Euskalkultura.com webgunean, Beste 'Ama Lur' bat: euskal gaiko 1981eko japoniar dokumentala izenburupeko artikuluan. Artikulu horretan, Basterretxea-Larrukert bikotearen filma ezagutzen ez zuen Tadayoshi Himeda (1928-2013) zinemagilearen lana eman zuen ezagutzera Hagiok.

«Inor gutxik daki beste Ama Lur film dokumental bat ere badagoela», idatzi zuen Hagiok. Beste Ama Lur horrek ez zuen pasatu behar izan, 1968koak bezala, Manuel Fraga Iribarne ministro frankistaren zentsuraren zilindropetik. Amaruru daichi no hito basuku (Euskal Herria, Amalur lurraldeko indibiduoak) izena jarri zion Himedak, zehazki, 105 minutuko bere dokumentalari. Zuberoako artzainen bizitzan jarri zuen arreta berezia. Filmaketa ez zuen horretara bakarrik mugatu, baina, Lapurdin, Nafarroa Beherean zein Bizkaian ere filmatu baitzuen, mendialde eta itsasalde arteko, hiri eta herri arteko kontrasteak adierazi nahi balitu bezala.

Zinema etnografikoa

Baserri, ardi, abere, artzain, gasna, kobazulo, eliza, hilarri, jai, azoka eta abarren irudiak tartekatu zituen Himedak bere Ama Lur-en, bertso eta kantu herrikoiak lagun. Ikastolen mugimendua ere aipatu zuen; Jose Migel Barandiaran etnografoari elkarrizketa egin ere bai. Ez da harritzekoa. Galtzeko arriskuan zeuden kultur gutxiengoak izan ziren Himedaren lanen ardatza. 1976an, Kultura Bisual Etnografikorako Laborategia sortu zuen, eta erakunde horretan aritu zen 2012ra arte. «Folklorista bisual» gisa jotzen zuen bere burua, eta etnografiak pisu erabatekoa izan zuen bere jardun zinematografikoan. Bizi artean zuzendu zituen 119 filmak dokumental etnografikoak dira —baita bere Ama Lur ere—. Ezagun egin zuen lehena: Ainu no kekkonshiki (Ainu ezkontza zeremonia, 1971).

Himeda ez zen lehena izan ainu herria —Japoniako Hokkaido eta Errusiako Sakhalin eta Kuril uharteetan bizi diren komunitate ehiztari eta arrantzaleak— filmatzen, ezta gutxiago ere. Zinematografoa asmatu zenetik 1930eko hamarkadako azken urteak arte, ainuak hainbat zinemagileren lanetan agertu ziren, desagertu beste aukerarik ez zuen bigarren mailako kultura exotiko baten ordezkari balira bezala. Europako darwinismo soziala Japonia inperialeraino hedatua zen. Japonia ez Bestea zen ainu herria; bizimodu modernora egokitu ezineko kultura bat. Pazifikoko Gerra (1937-1945) heldu zenean, aldiz, herri asimilatu gisa azaldu zuten dokumental propagandistikoek. Japonian arraza bakarra zegoelako tesia indar betean zegoen. Gerra galdu osteko kapitalismoaren ezarpenak eta amerikanizazio kulturalak, baina, japoniartasunari buruzko gogoeta eta eztabaida piztu zuen, eta eraldaketa sozioekonomiko eta kulturalak bazter utzitako gutxiengoen artean ikusi zuten ezkerreko kulturgileek ainu herria. Entretenimendu filmetan, western iparramerikarretako indioen pare agertu zituzten, eta esplotazio turistikoari begira sustatu zen ainutasun estereotipatu eta barregarri bat gizarteratu. Garai berean, ainuen zapalketa eta kultur adierazpenak ardatz hartu zituzten hainbat zinemagilek.

1970eko urteetan, ainu herriaren irudia birdefinitu egin zen, eta Tadayoshi Himedak izan zuen zeresana horretan. Aipatu Ainu ezkontza zeremoniaz gain, Chise a kara. Gure etxea eraikitzen dugu (1974), Iyomante, artzaren zeremonia (1977), Ainu piragua (1978) eta Saru ibaia, haurren entretenigarri (1978) lanak egin zituen, eta lanotan ez zuen ustezko primitibotasunaren irudi interesatua landu, bere iragana berreraikitzeko ahaleginean ari zen herriarena baizik. Agintari politikoek herrialdean gutxiengo etnikorik eta kulturalik ez zegoela zioten garaian, ainu herriaren eguneroko bizimoduan galduak ziren tradizioko osagarriak bilatu zituen Himedak. Lehen aldiz, zinemagile batek ainu herrikoentzako film bat egin zuen, berreskuratze eta ikasketarako tresna gisa. Lehen aldiz, ainuak beraiek ziren filmetako narraziorako subjektu, protagonista eta kontalari.

1981eko maiatza

Lanon bitartez heldu zen Euskal Herrira Himeda, hain zuzen ere. Ainuherriarekiko jakin-minagatik 1970eko hamarkada erdialdean Japoniara joan zen Jacques Ruffie antropobiologo okzitaniarrak filmok ikusi zituen eta, hainbeste hunkitu zen, Himedarekin harremanetan sartu zen. Euskaldunei buruzko film bat egitea proposatu zion Ruffiek Himedari. Filma ekoizteko bidea eman zion; eta Jacques Allieres euskal hizkuntzalaria aurkeztu. Allieresek lagundu zion Himedari euskaldunen elkarrizketak bideratzen. 1981eko maiatzean hasi zuen filmaketa Himedak, eta uda bitartean burutu. Filmaren hasieran, esker oneko hitzak eskaini zizkien Joxe Migel Barandiarani, Claude Dendaletxeri, Daniel Fabreri, Jean Haritxelharri eta Xabier Kintanari. Ez zuen lortu, hala ere, lana berak nahi bezala —euskaraz, gaztelaniazko edota frantsesezko azpitituluekin— aurkeztea hemen, eta oharkabean pasatu zen.Japonian, aldiz, Kinema Junpo zinema aldizkariak egindako inkestan, 1981eko kultur filmik onenen artean bederatzigarren aukeratu zuten ikusleek.

Japonian egin zituen lan gehien-gehienak Himedak, bi izan ezik: batetik, Euskal Herrian filmatutakoa; eta, bestetik, Katalunian filmatutako Kataronia no fukkatsusai (Pazkoa Katalunian, 1974). Azken hori ere, Ruffieren bitartez filmatu eta ekoitzi zuen.

Joan den igandean bete ziren bost urte Himeda hil zela.