«Euskararen Legeak eragozpenak sortu ditu, baina injustiziarik ez»

Pedro Miguel Etxenike (Izaba, Nafarroa, 1950) Hezkuntza sailburu izan zen frankismoaren ostean eratutako lehen Jaurlaritza hartan, eta, 1982ko apiriletik aurrera, ardura horri Kultura Sailarena gehitu zion. Hortaz, hari egokitu zitzaion Euskararen Legearen zirriborroa idazteko eta orduko indar politikoekin negoziatzeko prozesua gidatzea.

Nolakoa zen giro politikoa Euskararen Legea tramitatu eta onartu zenean?

Ikusmin handia zegoen. Nik uste dut Kontzertu Ekonomikoarekin batera huraxe izan zela hedabideetan interes handiena sortu zuen legea. Carlos Garaikoetxea lehendakaria buru zuen Jaurlaritzaren apustu sendoa izan zen, eta EAJrena ere bai. Ordurako, jeltzaleek eta haien gobernuak egina zuten euskara batuaren eta Euskaltzaindiaren aldeko hautua. Garai hartan hizkuntza ereduarenak eztabaida sutsuak sortzen zituen, alderdiaren barnean ere, eta, hala ere, Euskaltzaindiak bultzatzen zuen euskara batuaren aldeko hautu argia egin zuen. Ni Euskal Herriko batzoki guztietan egon nintzen gaia azalduz.

Argi genuen hura herri mailako auzia zela, ez alderdi bakar batena. Hizkuntzari buruzko EAJren txostena, Koldo Mitxelena, Ramon Labaien, Iñaki Zubiri eta beste batzuen artean ondu genuena, urrunago zihoan: Mitxelenak zioen moduan, «Euskadi osoa Euskal Herri bihurtua ikustea, hots, euskaldundua, han nahiz hemen, eskualde guztietan, euskara hizkuntza nagusi duelarik».

Jaurlaritzak 1981eko maiatzaren 11n onartu zuen egitasmoa legebiltzarrari aurkeztea. Urte eta erdi igaro zen onartu arte. Horrek esan nahi du negoziazio prozesua zaila izan zela?

Uste dut legebiltzarrera ekainaren 8an edo 9an bidali genuela: gogoan dut, ekainaren 8an nire urtebetetzea baita. Eta legea 1982ko azaroaren 24an onartu zen. Beraz, bai, eztabaidarako eta gogoetarako denbora luzea izan zen. Gure ustez, hark adostasunerako legea izan behar zuen, sentsibilitate askotarikoak jasoko zituena, betiere iparrorratz izanik euskaraz bizitzeko hautua egiten zuen herritarrak horretarako baliabideak izan behar zituela. Prozesua luzea eta zaila izan zen, eta hasieratik argi utzi genuen aurkezten genuena zirriborro bat zela eta edozein aldaketa egiteko prest geundela, bagenekielako malgu jokatu behar genuela.

Jarrerak oso desberdinak al ziren?

Batzuen jarrera zen guk proposatzen genuen guztiari baietz esatea, baldin eta horrek erdara hutsez bizi nahi zutenei inolako eragozpenik ekartzen ez bazien. Eta hori ez da posible. Mitxelenak zioen moduan, hizkuntzaren arloan, laisser-faire politika horrek ahulenari egiten dio kalte azken finean.

Nik uste dut batzuk besteen asmoen beldur zirela. Gaitzaren beldur denak jada badu beldurra gaitz, Montaignek zioen moduan. Luze jo zuen bestearen hizkera ulertzeak. Horretan Jose Luis Lizundia oso garrantzitsua izan zen, eta aukera baliatu nahiko nuke hari omen egiteko. Ez ditut ahaztu nahi beste batzuk: Jose Antonio Maturana, Alfredo Marco Tabar, Alberto Ansola eta Inmaculada Boneta, beste askoren artean.

Izan ere, Lizundia euskaltzain emeritua EEko legebiltzarkidea izan zen garai hartan. Berak dio Koldo Mitxelenaren rola garrantzitsua izan zela, eta legearen «espiritua» izan zela. Hala da?

Legeari dagokionez, esango nuke ezetz. Nik asko ikasi nuen Mitxelenarengandik, eta seguru asko irakaspen horiek oinarrian egongo dira, baina legea lan kolektiboa izan zen, eta jende askoren esku hartzea beharrezkoa izan zen. Batez ere, Garaikoetxea lehendakariaren eta hura buru zuen Jaurlaritzaren ekinbidea izan zen. Ez zait inoiz gustatu nire iritziak eta erabakiak babestea Mitxelena aterki moduan erabiliz. Ardurak gureak izan ziren, onerako edo txarrerako. Eta alderdien artean lortutako adostasun hark oso zoriontsu egin zuen Mitxelena.

Zure ustez, zeintzuk dira legearen oinarri nagusiak?

Gernikako estatutuak eta konstituzioak euskararen ofizialtasuna aitortzen dute, baina Euskararen Legea ez da soilik ofizialtasunerako lege bat, erabilpenaren normalizaziorako lege bat baizik. Helburu nagusia hori zen, erabilera normalizatzea; hau da, EAEko edozein herritarrek bere bizitza euskaraz bizitzeko modua izan zezan, arlo guztietan. Horrek ez zien betebeharrik ezartzen herritarrei, botere publikoei baizik. Eta beharrizan horiek botere publiko guztientzat ziren: EAEren administrazio publikoarentzat ez ezik, EAEn zegoen administrazio publikoarentzat ere. Hori izan zen lehenengo eztabaida handia: legeak estatuaren menpeko administrazioei ere eragingo ote zien. Azkenean, Jaurlaritzaren irizpidea nagusitu zen, eta Auzitegi Konstituzionalak berretsi egin zuen.

Zoritxarrez, euskaraz bizi ahal izateko aukera hori ez da oraindik erabat gauzatu.

Nik orduan egin nuen hitzaldian esan nuen horrek 60 urte inguru beharko zuela. Ez dakit asmatuko dudan. Hezkuntzan, adibidez, lortu egin da. Nire herrira joatea besterik ez dago, Izabara. Nafarroan dago, Euskararen Legearen eraginaren eremutik kanpo, baina han ume eta gaztetxo guztiak D ereduan daude. Ni umea nintzenean, berriz, ez zegoen ezer: euskara guztiz galduta zegoen, erronkarieraz egiten zuten zahar gutxi batzuk kenduta. Eta Arabako Errioxan ere, berdin. Beraz, aurrera egin dugu.

Lizundiak dio esparru batzuetan, justiziarenean adibidez, beharbada ausartago jokatzea bazegoela. Ados zaude?

Egin behar zenaz eta egin zitekeenaz 40 urte geroago eztabaidatzeak baditu bere arazoak, orduko baldintzak aintzat hartzen ez baditugu. Justiziaren arazoa da estatutuan guztiz zentralizaturik dagoela. Ez da sistema federal bat, eta, seguru asko, egungoa gainditzen duen beste estatutu bat egiten bada, gai horri eutsi beharko zaio. Beharbada, Lizundiak arrazoi du horretan; baina, orduan, seguru asko, lortu genuen adostasuna ez genukeen lortuko.

Espainiako Gobernuak Auzitegi Konstituzionalera eraman zituen legearen pasarte batzuk. Nola bizi izan zenuen hori?

Ez zitzaidan gustatu, negoziazio prozesu horretan guk zenbait kontutan amore eman genuelako, eta nik pentsatzen nuelako horren ondorioz PSOEk ez zuela helegiterik jarriko. Gainera, hitz eginda nengoen horren inguruan PSEko zenbait ordezkarirekin. Baina, azkenean, onerako ere izan zen, Auzitegi Konstituzionalak berretsi egin baitzituen legearen oinarrizko puntuak. Bertan behera utzi zituen zenbait puntu, baina guk bagenekien horiek ez zirela pasatuko, eta, gainera, ez zuten aparteko garrantzirik.

HBk ez zuen legebiltzarrean parte hartzen, eta eztabaida eta adostasun horretatik kanpo gelditu zen hark ordezkatzen zuen sektore politikoa. Horrek noraino baldintzatu zuen legea?

Formalki, adostasunetik kanpo gelditu zen, baina HBko jende askorekin hitz egin nuen, eta horietako zenbait ez ziren oso nahigabeturik gelditu azken emaitza ikusita. HBren jarrera kritikoa positiboa izan zen, horrek erdigunean jarri baininduen negoziazioan. Kritika hori gabe, ni muturrean egongo nintzatekeen; erdigunea lekuz aldatuko zen.

Zein da 40 urteen balantzea, legearen garapenari dagokionez?

Oso positiboa. Legeak ez du injustiziarik sortu. Beharbada, eragozpenak bai, baina bidegabekeriarik ez du ekarri. Edonola ere, eragozpenik ez dakarren sistema bakarra elebakartasun perfektua da; hizkuntza batek zapalduta egoteari utzi benetako elebitasun batera pasatu nahi izateak beti ekarriko ditu eragozpenak, baina prozesuak ez du injustiziarik ekarri.

Gaur egun ba al dago aldatu beharreko zerbait? Lege berri bat egitea beharrezkoa litzateke?

Egungo egoera ikusita, nik ukitu ere ez nuke egingo. Ordukoa baino adostasun txikiagoa izanez gero, ez nuke ezer aldatuko, eta gaur egun badakigu zeintzuk diren adostasun zabalagoak lortzeko aukerak eta Auzitegi Konstituzionalaren jarrera. Auzitegi horretako kideak aukeratzeko nolako komeriak dauden ikustea baino ez dago: zaila da pentsatzea gaur egun hortik etor daitekeenik benetako elebitasunaren aldekook asebeteko gaituen erabakirik. Beraz, Jaurlaritzak galdetuko balit, nik legea ez aldatzeko aholkatuko nioke; beti dago arlo batzuk gehiago garatzeko modua.

Eta zeintzuk dira euskararen gaur egungo erronka nagusiak?

Gakoa erabilpena bultzatzea da: familietan euskara erabiltzea sustatzea, eta euskara nagusi den eremuak babestea. Fisika kuantikoa euskaraz ematea ondo dago, baina niri garrantzitsuagoa iruditzen zait umeek eskoletako atsedenaldietan euskaraz egitea. Horretan bat nator Mitxelenarekin.