«Euskarak feminismoaren ardatzetako bat izan behar luke: ezin diogu uko egin»

Euskaldun eta emakume. Euskaltzale eta feminista. Hanka bat batean eta bestea bestean aritu dira urte luzez Idurre Eskisabel (Beasain, Gipuzkoa, 1970) eta Lorea Agirre (Beasain, Gipuzkoa, 1968). Gorputz-mihietan, ordea, bazuten halako korapilo bat, euskalduntasunak eta emakumetasunak elkar ukitzen duten intuizio bat. 2014an egin zieten galdera lehenengoz Arrasateko (Gipuzkoa) euskara taldeak eta talde feministak: «Izan al daiteke feminista euskaltzale izan gabe?». Gaiaren inguruan hausnartzen jardun dira ordutik, eta azaroan argitaratu zuten Trikua esnatu da liburua, Lisipe bildumarako.

Euskaraz aritzeak eta emakume izateak, biek prestigio sozialik ez dutela diozue. Zergatik?

IDURRE ESKISABEL: Geure buruetatik abiatuta ari gara: emakume gara biok, eta horren araberako baldintzapen baten ondorio gara. Bestetik, euskaldun ere bagara, eta horrek ere hainbat baldintzapen ekarri dizkigu. Azpiratze bakoitzak bere bidea du, baina ikusi dugu biak gurutzatzen direla. Ondorioetako bat da oso parekoak direla sexu-genero sistemaren araberako zapalkuntzan emakume izateak jartzen gaituen tokia eta hizkuntza gatazkan euskaldun izateak jartzen gaituen tokia. Batetik, zigorraren, indarraren eta bortxaren erabilera bat dago. Baina hor dago naturalizazioa ere. Oharkabean pasatzen da, akaso, baina indar handia du.

Naturalizazio horrek, nolabait, ez al du esentzialismoetara jotzeko arriskua?

LOREA AGIRRE: Esentzialismo hori eraikuntza bat da. Sistema batek esaten du zer izan behar duen emakumeak, eta zer gizonak. Ez dugu ukatzen aniztasuna. Baina zapalkuntza sistemak horietan du eragina, eta horregatik erabiltzen ditugu kategoria gisa. Horrek ez du esan nahi bestelako identitate, genero, praktika eta sentipenak ez daudenik, eta barnean hartzen ez ditugunik. Euskalduntasunarekin berdin. Naturalizazio prozesuan guk ere uste batzuk sortzen ditugu. Etengabe ukatzen zaigu emantzipazioa. Ukatzen zaigu hegemonia izatea eta gora iristea.

Eztabaidagai da feminismoaren subjektua askotarikoa ote den. Subjektu euskalduna askotarikoa izan daitekeela ulertzea ez al da kostatzen oraindik?

I. E.: Hizkuntza komunitate guztiek dituzte beren autentizitate sistemak, eta euskaldunok ez gaude salbuetsita. Gainera, defentsan bizi behar izateak elementu eta iruditeria horiek indartu ditzake. Beraz, badago euskaldun izatearen eredu bat, ideal bat, gune eta une batzuetan. Baina uste dut iruditeria berri bat sortzen ari dela. Beste gauza bat da euskalgintzak subjektua nola eraikitzen duen, eta euskalgintza aspalditik da zabal eta askotarikoa. Bestela ezin dira ulertu euskara galtzear zen lekuetako biziberritze prozesuak.

L. A.: Euskal hiztun izatea continuum bat da. Eta euskalgintzak beti hartu du euskaldunaren adiera zabal bat. Euskalgintzaren barruan egon diren diskurtsoak eta praktikak erabat inklusiboak izan dira, kausistikak kausistika. Eta hori da euskalgintzaren arrakasta handienetako bat.

I. E.: Euskalgintzako kide izateko inori ez zaio eskatu euskaraz jakiterik ere. Hitzen birpentsatze bat egin behar dugu: euskaldunaren definizioa, euskaltzalearena... kolektiboan pentsatu behar dugu subjektu hori ahalik eta zabalena eta indartsuena izateko.

Zapakuntza mekanismo antzekoak izateaz gain, liburuan diozue euskararen normalizazioaren borrokak eta feminismoak partekatu ditzaketela askapenerako tresnak.

L. A.: Intersekzionalitateaz ari gara hor. Tasun horiek ezin dira bereizi, eta tokiaren arabera egokitu behar da borroka. Euskal Herrian, esaterako, beharrezkoa da euskararen ardatza intersekzionalitatean txertatzea. Eta, euskararen borrokaren magalean, beste tasun batzuei erreparatuko diegu: arrazializazioari, kulturartekotasunari, gutxiengo kulturalei... Guk euskara eta generoa hartu ditugu ardatz. Proposatzen duguna da askapen borroken testuinguruan hemengo feminismoak erreparatu behar diela beste hainbat tasuni; tartean, euskarari eta hizkuntzaren normalizazioari. Sinetsita gaude haren ardatzetako bat izan behar lukeela. Ezin zaio borroka horri uko egin. Jakina, euskalgintzak ere egon behar du bestelako borroka askatzaileei begira.

Bi zapalkuntza eta askapen borrokaz ari zarete. Non gurutzatzen dira biak?

L. A.: Gurutzaketa hori munduko hizkuntza guztietan gertatzen da, genero sistemak ardazten dituelako gure gizarteak. Andreei non, zertaz, zeinekin... hitz egiteko toki bat esleitzen zaielako, eta gizonezkoei, aldiz, beste bat: hegemonikoa. Hori hizkuntzaren bidez gertatzen da. Guraso elkarteetan, esaterako, andreak dira nagusi, baina erabakiguneetan, hitzaren erabilera publikoan, gizonezkoak. Hitzaren monopolioa eta hegemonia nork duen genero sistemaren araberakoa da. Eta gurearen moduko hizkuntza gutxitu bat auzi horretan sartuz gero, bikoiztu egiten da arazoa.

Zer gertatzen zaie hizkuntza gutxituetako hiztun andreei?

L. A.: Ikuspegi feminista batetik egingo bagenu azken 200 urteetako euskararen galeraren analisi bat, ikusiko genuke hori gehiago sufritu dutela emakumeek.

Euskararen feminizazioaz ari zarete, baina ez duzue uste gizonak direla, paradoxikoki, euskararen normalizazioaren borrokaren ordezkari publikoak?

I. E.: Ez gara burbuila bat, eta ez gaude salbuetsita. Mugimendu eraldatzaileenetan gertatzen da, eta euskalgintza ez dago hortik aparte. Halere, gogoeta handia dago, baita interesa ere. Ikusteko dago gogoeta horiek aldaketarako zer baldintza jartzen dituzten, erresistentziak beti baitaude.

L. A.: Hizkuntzaren eta generoaren arteko gurutzaketak azaltzen du alde biko paradoxa. Askotariko zapalkuntzak bizi badituzu, eta nolabait burua altxatu eta mundura irten nahi baduzu, nolabaiteko konpentsazio ariketak egin behar dituzu. Euskal Herrian gertatu da: duela 60 urteko emakume belaunaldi batek euskara sakrifikatu zuen eremu publikora irteteko.

I. E.: Gainera, traidoretzat hartu ziren emakume horiek. Euskararen transmisioa eten zutelakoan.

L. A.: Ipar Euska Herrian ere gertatzen da orain. Aldi berean, ordea, euskara ahalduntzeko tresna bat ere izan da. Egia da genero sistemaren ondorioz gizonezkoei egotzi zaiela arlo politikoa, baina erresistentzian dagoen komunitate bateko kide garen heinean, emakumeak politizatzeko eta espazio publikora irteteko bide bat ere izan da. Horren adibide dira andereñoen mugimendua, Emakume Abertzaleen Batzako idazle, kazetari, antzerkilariak...

Euskaltzale izan gabe feminista izan daitekeen galdetzen duzue. Eta alderantziz? Izan liteke euskaltzalea feminista izan gabe?

I. E.: Liburuan ere egiten dugu galdera hori, bi aldeko prozesu baten gisa ikusten dugulako. Iruditeriari dagokionez, Loreak dioenaren harira, niretzat oso garrantzitsua izan da emakume euskaltzale haien erresistentzia. Ikusi beharko genuke euskaltzaletasunaren gaineko zein irakurketa egiten duen feminismoak. Gure kezketako bat hori da: Euskal Herrian egiten dugun feminismoaren irakurketa ez ote dagoen baldintzatuta begirada konkretu batekin, epistemologia jakin batekin, feminismoaren definizio jakin batzuekin, eta —eta oso eztabaidagarria izan daiteke—, barne kolonizazioa aintzat hartzen ez ote duen. Argi ikusten dugu dekolonialitatea mundu zabalera begiratzen dugunean, baina zailagoa egiten zaigu fokua hurbildu ahala.

Liburuan oroitarazi duzue 1950eko hamarkadan euskalgintza modernoak teoria dekolonialetara jo zuela. Nola uztartu feminismotik datorren begirada dekolonialarekin?

I. E.: Atzera begiratzea garrantzitsua da non gauden eta aurrera nola jo ikusteko. Euskal Herriko Jardunaldi Feministetan eztabaida lehertu aurretik ere sartuta genuen dekolonialitateari buruzko atal bat liburuan. Hain justu, planteatzen genuen ea euskalgintzak zer hartu zezakeen feminismotik, eta, alderantziz, ea feminismoak zerbait har zezakeen mugimendu euskaltzaletik. Horren erantzuna da dekolonialitatearen lanketa bat jada egina dagoela. Izan ere, mugimendu horrek asko edan zuen teoria dekolonialetik. Feminismo dekolonialak, berriz, ekartzen diguna da Mendebaldeak sortzen duen norizate zuri, bakar eta hegemonikoaren aurkako erresistentzia.

L. A.: Latinoamerikan sekulako garrantzia ematen diote kultur komunitateari. Beraz, Mendebaldeko feminismoari esaten diote badaudela feminismoa ulertzeko beste modu eta epistemologia batzuk. Hizkuntzarena baztertu ezinekoa dela diote; beraz, erraza izan behar luke gurera txertatzea.

Euskal Herria, ordea, Mendebaldean dago. Bestea eta hegemonia aldi berean izatearen kontraesana aipatzen duzue liburuan.

L. A.: Gu geu Mendebaldekoak gara, eta jaio garen lekuan jaiotzeagatik, gutxienez, onuradun gara, eta arduradun historikoak ere bai. Baina Mendebalde kapitalista eta hegemoniko horren parte izan arren, bestea gara.

Nola askatu korapilo hori?

L. A.: Une batzuetan menperatu gara, eta beste batzuetan, menperatzaile. Identifikatu behar ditugu zein tasunetan garen menperatzaile eta zeinetan ez. Azkenaldian asko entzun dugu euskara elitista dela. Baina gu hizkuntza elitea gara espainolez ari garelako.

I. E.: Gure hiritartasuna euskaraz praktikatu nahi dugun aldiro, hegemonia zalantzan jartzen da.

L. A.: Hor menperatuen pare jartzen gara. Jakina menperatzaileak garela, geure tasun batzuengatik, baina ikus dezagun zein diren horiek. Inork ezin digu esan menperatzaile garela espainolez hitz eginda. Bagara, zuriak eta pasaporte espainiarra dugulako, baina ez euskaraz ari garelako.

I. E.: Barne tentsioak sortzen dizkigu, jakina, baina hausnartu behar dugu zerk ematen digun hemen hegemoniko izatea. Eta hori Frantziak eta Espainiak ematen digute, bai hiritartasunari eta baita hizkuntzari dagokionez ere.Beste gune batzuetan ikusten duguna euskararen auzian ikustea askoz gehiago kostatzen zaigu. Euskaltzaleoi ere etengabe esaten zaigu: «Pasatzen ari zarete». Feminismoa itsusteko erabiltzen den «feminazia» eta euskaltzaleari jaurtitzen zaion «talibana» erro berekoak dira.

Beraz, nola egin euskaraz, baina Euskal Herriko askotariko emakumeentzat balekoa den feminismo bat saretzeko?

L. A.: Herri eta komunitate bat osatu behar dugu, guztiok ahalik eta hobekien eta justuen bizitzeko. Askapenerako borrokan dabiltzan proiektuek aliantza egin behar dute. Baliabide materialak birbanatu behar ditugu.