«Zer errepikakorra den Iruñea!», esan du argazkilariak, eta ziztuan jaso du Beatriz Txibite idazlearen (Iruñea, 1991) begirada konplizea. Hala uste du hark ere, eta baietz egin dio buruaz. «Hiri txikia da, eta nik hiri handiak maite ditut», esan du Txibitek. Segituan erantsi du beste hau: «Halere, hemengo bizimodua hobea da». Martxoan, astebetez, hemen hitzak sorterria esan nahi izan du harentzat, baina gutxitan da hala. Hamasei urte daramatza atzerrian, eta lau urte dira Londrestik begiratzen diola munduari eta handik idazten dituela poema gehienak. Berriki, azken urteotako olerkiak bildu, eta liburu berri bat eman du: Zeozer gaizki doa (Pamiela, 2022). «Ekoantsietateak bultzatu nau».
Lehenbiziko eta azkeneko olerkietan idatzi duzu liburuari izena ematen dion esaldia: «Zeozer gaizki doa». Liburua ohartarazpen bat da?
Askotan galdetu didate ea zergatik duen izenburu hori. Egia esan, hasieran beste bat zeukan. Hong Kongen nengoela hasi nintzen bilduma idazten, 2015ean edo. Gero, Indonesian idatzi nituen beste poema batzuk. Azkenak, Londresen, konfinamenduan. Hong Kongen nengoela, masterra egiten, irla txiki batean bizi nintzen, eta ferryz joaten nintzen unibertsitatera. Bidaia horietan, itsasoa plastikoz estalita ikusten nuen. Hasieran, liburua Irla deitzen zen.
Eta zergatik aldatu zenuen?
Itsasoa horrela egonda, nabarmen ikusten zen zeozer gaizki zihoala. Liburua hiru ataletan banatuta dago, hiru izenbururekin, eta, egia esan, hirurak izan ziren momenturen batean liburuari jarritako izenburuak: Hiltzear dagoen planeta batentzako soinu banda, Tximeleta hilak nonahi eta Tomateak loratu dira Helsinkin. Baina, azkenean: Zeozer gaizki doa. Argi eta garbi baitago zeozer gaizki doala gure bizimoduan, edo, are gehiago, sistema kapitalista honetan. Naturarekin daukagun harremana ez da ona.
Arazoa ikusaraztea da asmoa?
Nik uste dut denok konturatzen garela zeozer gaizki doala. Asmoa da nire kezka eta beldurrak olerkietan jartzea, nolabait, eta nik nahi dudana da jendeak sentitzea euren beldurretan ez daudela bakarrik. Poesia onak bakartasunaren kontra egiten du gehienetan.
Dudarik ez dago gaur egun idatzia dela. Klima larrialdiari buruzko erreferentzia ugari daude, eta itxialdiarenak. Poesia tenporala nahiago, atenporala baino?
Poesia guztiak dira atenporalak, nahiz eta eszenak tenporalak izan edo gaurkotasuna islatu; azken finean, sentsazioak edo emozioak atenporalak dira. Gudari buruz idazten baldin badugu, Ukrainako gudari buruz agian, duela 30 urteko beste edozein gudari buruz ere ariko gara aldi berean, nolabait. Uste dut gizakiaren sentimenduak ez direla aldatzen, eta hori da poesiaren funtsa: giza sentimenduak ulertzea eta komunikatzea. Eta elkartasuna sortzea.
Hortaz, ez da iraungitzen?
Ez. Orain hilabete, Indiara joan nintzen, eta bertan zegoen Sjon idazle islandiarra. Berak ere idazten du klima larrialdiari buruz, eta esaten du gu zerbaiten hasieran gaudela, eta, hemendik 50 urtera, jendeak atzera begiratuko duela eta esango duela: «Begira 2023ko hauek; bazekiten zer zetorren, gainera!». Etorriko direnek sentituko dute hurbiltasun bat gaurkoarekin.
«Munduaren akaberaz» mintzo bazara ere, poemak ez dira guztiz ilunak. Argi izpirik ere bada, baina besterenetan ikusten dira horiek, eta ez omen dituzu ulertzen: «Nola egin dezakete barre gaur?». Edo: «Aita beti dago pozik/ ez dut ulertzen».
Ez nuen bilduma ilun bat idatzi nahi. Uste dut itzal guztietan daudela argiak, eta saiatzen naiz iluntasunean ere edertasuna aurkitzen. Svetlana Aleksievitxek badu Txernobyli buruzko liburu bat. Deskribatzen du nola dagoen paisaia istripuaren ondoren, eta esaten du kolore biziz eta fruitu handi-handiz betea dagoela. Baina pozoituta dago, hondamendiagatik. Niri zera pentsarazi zidan: natura pozoitu dugu, eta, aldi berean, hain da ederra. Ironikoa da, eta nik ironia hori baliatu dut. Eta umorea. Eskerrak horiei.
Aitaren figurak eta «aitaren mamuak» indar handia dute liburuan. Zer bide irekitzen dizu horien erabilerak?
Liburua F-ri eskaini diot. Batetik, aitari, Fernandori. Bestetik, nire lagun min Federicori —harekin eman nuen konfinamendua—. Baina, bai, aitari zuzentzen diot batez ere. Nire aita ere idazlea da [Fernando Luis Txibite], orain dela 32 bat urte Calles poco transitadas [Joan-etorri gutxiko kaleak] liburua idatzi zuen, eta hori niri eskaini zidan; B-ri. Nik gaur egun dudan adin bera zuen, 32 urte. Aita ere bazen gainera zetorkion munduaren beldur. Aitak ere garaikoaz idazten zuen. Paralelismoa ikusi nuen bion artean.
Zure barne mundua azaltzen duzula dirudi, oro har, baina ohikoak dira beste pertsonaien sartu-irtenak eta elkarrizketak. Mundu ugari, bakarra baino hobeki?
Norbere mundua beste askorenek ere osatzen dute. Nik neure ahotsa daukat, eta ezin naiz izan beste inorena. Baina, era berean, neure ingurukoek hainbeste gauza erakusten didatenez, esker modura ere aipatu ditut. Bitxia da, ze kazetari batzuek esan izan didate nire poesia oso bakartia dela. Agian nire joan-etorriengatik diote hori, erroak ez dauzkadalako toki bakar batean, nomada-edo naizelako, baina, berez, ni beti inguratzen naiz jendez; etxea haiekin eraikitzen dut. Haiei buruz idazten dut, ez baitut besterik.
Sudurrarekin ere irakur daitezke zure olerkiak. Giroak trazatzeko, sarri idatzi dituzu usainak.
Usainak asko gustatzen zaizkit. Ez dakit zergatik, baina poesia musikarekin lotzen da beti. Nik, berriz, askotan pentsatu dut polita izango litzatekeela perfumeak edo usainak poesiarekin batera azaltzea. Usainekin, beste eszena batzuetara bidaiatzen dugu; batzuetan, iraganeko oroitzapenetara. Adibidez: ezti pote bat ireki, eta, hara! Iruditzen zaizu amonaren etxean zaudela. Nik, gainera, usaimen memoria handia daukat, eta hori ere azaldu nahi dut nire poesian, hori ere badelako sentitzeko dudan moduetako bat. Bestalde, agian, hilda dagoen planeta batek ez luke usainik.
Nondik idazten duzun bistara gelditu ohi da zure olerkietan; baita aurreko lanetan ere. Londresko auzoak, kaleak... Zergatik egiten duzu horren alde?
Lau urte daramatzat arkitektoz inguratuta bizitzen, eta pentsatzen hasia naiz horregatik ere badela, neurri batean. Mapen mundua asko gustatzen zait. Dena den, horretaz gainera, baliteke erro bila egin nahian idaztea horrela. Finean, asko mugitu naiz herriz, hiriz, herrialdez, eta beti sentitu behar izaten dut non nagoen eta non sentitzen dudan nire burua une bakoitzean. Agian, seguru sentitzeko ahalegin bat da.
Hain justu, distantziaz eta mugitzearen eta mugatzearen artekoaz mintzatu zara berriz ere: «Gurasoen etxera/ bueltatzen naizenean/ ni ez naiz ni». Lehen eta orain, berdin ikusten duzu?
Mug/iatu liburuan askoz modu zehatzagoan heldu nion gaiari, eta europarra izatearen pribilegioaz ere egiten nuen gogoeta. Honetan, desberdin idazten dut distantziaz. Aitak zera esaten dit: «Zure etxea non dagoen baldin badakizu, dena dakizu». Orduan, nire etxea hemen dagoela jakinda, edonora joan naiteke. Baina, bestalde, portu honetara itzultzen naizenean, beti itzultzen naiz iraganera. Identitatea ez dut hemen egin. Iruñera itzultzea haurtzarora itzultzea bezala da.
Nostalgia dario lanari. Zer beste aldartetatik maite duzu idaztea?
Maite dut sentimendu bortitzei buruz idaztea, baina baita lasaitasunetik aritzea ere. Poesian aurkitzen dut nik gutxitan dudana.
Atzerrian daramazu bizitzaren erdia baino gehiago. Hortaz, euskaraz kontatzen duzu berez euskara ez beste hizkuntza askotan bizi duzuna. Zer moduzkoa zaizu ariketa?
Esango nuke distantziarekin duela zerikusia, hain zuzen. Hizkuntza batean bizi duguna begi jakin batzuekin ikusten dugu, eta, gero bizipen hori kontatzen edo idazten badugu beste hizkuntza batzuetan, iruditzen zait kanpotik ari gatzaizkiola bizitako horri begiratzen. Aldatu egiten da, eta uste dut oso interesgarria dela.
Iragazki batetik pasatzea da?
Bai, edo beste ikuspuntu batekin aritzea. Hizkuntza bakoitzak badauka mundua ikusteko modu bat. Nire kasuan, italieraz edo ingelesez bizitako zerbait euskaraz idatzitakoan, eszena berria bilakatzen da, eta gertatutako hori nire begirada intimoak tindatzen dut. Eta berriz bizitzen dut.
Laburrerako joerari eutsi diozu olerkietan. Elipsietan aurkitu ohi duzu xarma?
Bai. Azkenean, magia ere horrelakoa da. Ikusten ez dugunak liluratzen du. Poesian ere bai.
Dena dela, hitzek zer neurritan gidatu behar dute irakurlea?
Idatzi nuen lehenbiziko liburuan, Pekineko Kea-n, poemak oso xumeak eta motzak ziren, eta deskribapenak ere bai. Denborarekin, luzatzen hasi nintzen, eta, orain, konturatu naiz gehien gustatzen zaidan poesia dela gauza batzuk deskribatu bai baina irakurleari lekua uzten diona. Irakurleak bere egin behar baitu poesia. Dena mastekatua ematen badugu, ez diogu leku handirik utziko bakoitzaren gogoetari.
Atzera ere, zerorrek ilustratu dituzu zeure poemak —azala tarteko—, collageekin. Elkarri loturik bizi dituzu idazketa eta irudigintza?
Oso lotuta daude, nahiz eta sortzeko moduak oso ezberdinak diren. Oraintxe, collageak terapia modura erabiltzen ditut. Oso terapeutikoa iruditzen zait aldizkari bat hartu eta dena puskatzea, moztea, eta zerbait berria sortzea. Gainera, Ekialde Urruneko Artearen Historia eta Filologia ikasi nituen unibertsitatean. Kultura horretan, artearen eta literaturaren arteko muga ez da hemen bezain zehatza, batak beti dute bestearen zerbait. Thang dinastian, marrazkietan beti sartzen zituzten olerkiak, eta, noski, kaligrafia ere arte bat da. Nire artista kutunena Xu Bing da. Letren eta hizkuntzen inguruko artea egiten du, eta niri ere asko gustatzen zait bi alde horiekin jolastea.
