«ETAk minik handiena biktimei egin die, eta gero, batez ere, euskaltzaleei»

Bederatzi urte eskasekin piztu zitzaion kontzientzia soziala Milagros Rubiori (Tutera, 1952). Beka bati esker, herriko Mariaren Lagundia ikastetxean eskolak hartzen hasi zen, eta hasierako aldaketa hura asko kostatu zitzaion: «Hain txiki egin ninduen... Han jabetu nintzen bi mundu diferente zeudela elkarren ondoan. Bat jende umilarena, nire kalean eta auzoan, eta gero bestea. Orain klase sozialak ikusten dira, baina orduan ez. Bat-batean, bakartuta ikusi nuen neure burua, orratz bat lasto artean bezala». Kontzientzia sozial hori izan da politikan aritzeko bultzada nagusia. 1979tik Tuterako Udalean zinegotzi izan ostean, agur esan dio karguari. «Niretzat, kargu instituzionala konpromiso soziala eramateko beste modu bat da».

Gazte egin zinen Tuterako hautetsi. Zer duzu gogoan urte haietatik?

Jada ez nintzen hain gaztea; ia 27 urte nituen. 13 urtetatik nenbilen politikan, klandestinitateko eskola antikapitalistetan eta bizilagunen batzordeetan. Oraingo belaunaldiei azaltzea zail egiten zaigu, baina arnasa hartzea uzten ez zigun tunel hartatik atera nahi genuen. Osaba-izeba batzuk nituen Frantzian erbestean, eta noizean noiz joaten nintzen eta ikusten nuen zer zen askatasunez bizitzea. Politikatik haragoko gauzarik sinpleenak ziren: pelikula bat ikustea, kuadrilla batekin dantza egitera joatea... Ezin duzu imajinatu zer zen diktadura. Ikasketak amaituta, Ingalaterrara joan nintzen ingelesa ikastera eta lan egitera. Itzultzean, konpromiso soziala eraldatu eta «hemendik ateratzeko gogoa» piztu zitzaidan. Energia eta konpromiso handiz bizi nuen diktaduratik demokraziarako aldaketaren aldeko apustua. Ez genekien zer zen demokrazia; deskubritu egin behar genuen, eta eraiki, baina ilusio handia genuen.

1979an, poliziek Gladys de Estal hil zuten, tiroz, Tuteran.

Gogoan dut egun hartan zer gertatu zen lehen segundotik azken segundora arte. Memorian iltzatuta geratu zitzaidan. Gladys Donostian bizi zen neska venezuelar bat zen, eta mugimendu antinuklear ekologistan parte hartzen zuen. Euskal Herri osorako deialdi bat egin zen Tuteran. Topaketa antinuklear bat zen. Arratsalde hasieran, jendea atseden hartzen ari zen. Gu alde zaharretik gentozen, eta, bidean, polizia nazionalak ikusi genituen, oso modu mehatxagarrian. Zelaira iritsi ginenean, poliziak entzun genituen, sakabanatzeko oihuka. Ikaragarria zen. Jende asko lotan zegoen. Norbaitek programatutako gauza bat zen, ez baitzegoen ezer... Josemari Lakarra eta ni joan ginen zinegotzi karneta erakutsita poliziekin hitz egitera, eta kolpeak jo zizkiguten. Beste batengana joan eta inspektore batekin geundela entzun zen tiro hotsa. Auto bat atera zen zapiarekin, eta Iruñeko nire lagun baten autoa ezagutu nuen. Esan zuten zauritu bat zegoela eta osasun etxera eramango zutela, larrialdietara. Tiro eremuaren aurkako martxa bat hasi zuten, eta errepidea itxi zuten Ebroko zubian. Tiro egin zioten buruan, eta sudurretik atera zen bala. Osasun etxeko larrialdietara pasatzen utzi ziguten, eta medikuak ari ziren saiatzen neska suspertzen. Odoleztatuta zegoen, eta arnasestuka. Entzun genuen azken hatsa ematen. Hori betiko geratzen zaizu.

Zenbateraino markatu zintuen?

Lehenik eta behin, markatzen zaitu bidegabea delako norbaitek bizia galtzea. Modu baketsuan zegoen eserita, desobedientzia ekintza batean, zirkulazioa trabatuz, eta heriotza iritsi zitzaion. Nire adinekoa zen, eta ulertu nuen gutako edonori gerta zekiokeela. Gero, tiro eremuaren aurkako martxa bat hasi behar zuen, eta urte batzuk neramatzan horrekin. Lau oihu botatzen genituen. Orduan ikusi nuen martxa egin behar zela tiro eremuaren aurka. Beti gogoratuko dugu Gladys.

Eta jarraitzen duzue egun ere martxa egiten. Norbaitek esango du zertarako?

Hasi genuen helburu bera lortzeko: eremua desegiteko. Ez dakar arriskua besterik. Dirua badakar Bardeako Batzarrera: erdia udalen artean banatzen dute, eta beste erdia batzarrak administratzen du. Diru horrek ezin du konpentsatu arrisku potentziala. Gero entrenamendu horien azken helburua dago. Hemen entrenatzen dira, baina beste toki batean erabiltzen dute.

Uste duzu nahikoa kontzientziazio badagoela Erriberan?

Nahikoa ez. Erriberan, inkesta bat egiten baduzu, jendeak ez du nahi tiro eremurik, baina harekin jaio da. 1951ekoa da eremua, eta gehienarentzat paisaiaren parte da. Onartzen dute, baina nahiago lukete ez balego.

Intsumisoaren aldeko borrokarekin ere bat egin zenuen. Zertarako balio izan zizun?

Bazegoen jendea kontzientziaz militarizazioaren aurka zegoena, eta berdin zitzaion zein aldetako militarrak ziren. Horrek balio izan zigun, joera baitzenuen antimilitaristak Espainiako Armadako militarren aurkako mugimenduarekin lotzeko. Niri intsumisoaren borrokak balio izan zidan antimilitarismoak harago joan behar zuela uste zuen jendea ezagutzeko. Gainera, intsumisoen eskuzabaltasuna azpimarratu nahiko nuke. Hasieran, libratzen ziren, baina, geroago, intsumiso egitea kartzelara joatea zen. Oilo-ipurdia jartzen zidan ikusteak inori minik egin ez zioten mutiko haien bila zihoazela eta zuzenean kartzelara sartzen zituztela.

1980ko hamarkadan, ezkerreko hainbat alderdi Batzarreren inguruan bilduz joan ziren.

Euskadiko Mugimendu Komunistak [EMK] eta Liga Komunista Iraultzaileak [LKI] Batzarre eratzea pentsatu genuen. Beharra ikusi genuen. Ez genituen gustuko ohiko alderdiak, eta nahi genuen Nafarroan, euskaltzaleak izanik, ahots propioa izatea. Ez genuen nahi Madrilen erabakiak hartzea, baina ezta Bilbon ere. Pixkanaka sortuz joan zen, modu naturalean.

Lizarra-Garaziren garaian, zergatik erabaki zenuten Euskal Herritarrok alderdiarekin bat egitea?

Trantsizioko lehen urteetan, EMK-k, LKIk eta HBk bagenuen mentalitate bat hainbat alorretan nahiko antzekoa. Ohartu ahala bere gabeziekin demokrazia bazegoela eta ETAk jarraitzen zuela erasoka, gero eta atentatu basatiagoak eginez, kontra jarri ginen. Hasieran, ez genuen hori publiko egiten. Gero, urruntasuna hartu arren, 90eko hamarkadan ematen zuen ETA desagertzekoa zela. Su-etena mugagabea izango zela esaten zen. Lizarra-Garazi sendotu behar zela uste genuen. Ilusio handiena azkenik bide bati ekiteak egiten zigun, eta gai sozialak eta nazionalak ETAren menpekotasunetik atera ahal izateak. ETAk min handiena biktimei egin die, baina gero, nire ustez, Nafarroako euskaltzaleei egin die, batez ere.

ETAren jardunaz baliatu da UPN?

Argi dago jendea bere ideologiagatik hiltzea izan dela ETAren astakeria handiena, eta demokrazia baten minik handiena bere biktimei egin diela. Gero, horrek berekin ekarri zuen jende askok euskaltzaletasunarekin lotzea ETA; batik bat, beste mentalitate bat nagusi den Nafarroako inguruetan. Erriberan euskaltzaletasuna, adibidez, ez zegoen ezarrita.

Erriberan min handia egin zuen?

Bai. Gero, alderdi euskaltzaleek beren akatsak egin zituzten. Nire ustez, lehenago ulertu behar genuen Sakana eta Erribera ez direla berdin tratatu behar euskarari eta beste hainbat gairi dagokionez. Orduan, talde txiki batean geratu ginen, ez baikenuen jakin ikusten errealitate desberdinak daudela eta, ondorioz, horrek politika desberdinak exijitzen dituela.

Euskal Herritarrok taldearen haustura izan zen unerik gogorrenetako bat. Zergatik?

Bai, gogorrenetariko bat. Lehenik, sinesten nuen ilusio bat zapuztu zelako. ETA desagertuko zela pentsatzen genuen; bestela ez genukeen Euskal Herritarrok-en parte hartuko. Bigarrenik, oso gogorra izan zen Euskal Herritarrok-en barruan esatea zer pentsatzen nuen. Gero, Batzarrek bere bidea hartu eta eskatu genionean Euskal Herritarrok-i ETA gaitzesteko, oso bide zaila egin zitzaigun pertsonalki Batzarreko pertsona askori. Inoiz ez dut esango Euskal Herritarrok, baina pertsona batzuk bai, oso intoleranteak ziren, eta hala erakutsi ziguten.

Zure agurrean, barkamena eskatu zenuen, ETAren indarkeriara gaitzesten behar adina ez zenutelako egin arrazoituta.

Hainbat urtez, publikoki huts egin genuen. Barnean, erabateko desadostasuna azaltzen genuen, eta ez genuen ezertan bat egiten. Batetik, ETAk kutsu iraultzailea eta antifrankista zuen. Bestetik, gure mentalitatea marxista zen, eta borroka iraultzailean sinesten genuen, nahiz eta borroka armatuan ez parte hartu. Urte batzuetan ETArekin tolerante izatera eraman gintuen horrek. Atentatu basatiekin, ikusi genuen ez zela posible, baina kontraesanak genituen atentatu batzuk gaitzetsi genituelako eta beste batzuk ez. Ez ginen ETAren biktimen alboan izan; bai, aldiz, beste biktimen alboan. Hori guztia inportantea dela deritzot. Batetik, justiziaz haiekin zorretan gaudelako. Bigarrenik, kezkatzen nau etorkizunean belaunaldi berriek gure elkarrizketa eta historia irakurtzean ez dezatela ikus orria pasatu genuela ezer gertatu ez balitz bezala. Ulertzen ditugula gure okerrak, eta hori itzela izan zela. Ez da posible, hemendik urte batzuetara, ez dadila inor inoiz tentazioan eror tamaina horretako okerrak errepikatzeko, benetako kontakizun bat idazteko gai izan ez garelako.

Zure ibilbidean nor nabarmenduko zenuke?

Hainbeste jende dago nabarmentzeko modukoa! Jose Mari Lakarrarekin 24 urtez lan egin nuen. Bizitzan ezagutu dudan pertsonarik zintzoenetakoa da, eta adiskide handia.

Aurreko alkatea Luis Casado izan da, UPNkoa. Eta, arerio politikoa izan arren, hari buruzko hitz onak dituzu. Zergatik?

Politikan denetarik topatzen duzu, eta UPNn ere topatu dut pertsona gisa zintzoa denik. Politikoki desadostasunak badaude. Nire ustez, politikan zintzotasuna eta bestearen errespetua badago, bi osagai horiekin, urrats handiak egin daitezke.

Nafarroan aldaketak izan dira, eta, horien artean, Erriberakoa deigarria da. Zer gertatu da?

Gauza orokor bat izan da. UPN hautsi da, PSN hautsi da eta jendeak, klase politikoaren pribilegioarekin nazkatuta, zerbait diferentea nahi zuen.Toki batzuetan, Ahal Dugu izan da; besteetan, EH Bildu, Geroa Bai eta gu. Orain berritasun gisa ikusten diren gauza batzuetan, 36 urte daramatzagu horren aldarria egiten. Hemen, Ezkerran ikusi du aldaketa. Hori gertatu da.

Gobernua osatzeko negoziazioei erreparatu diezu?

Urrunetik eta ilusioz, gogoa nuelako gobernua aurrera ateratzeko eta Batzarrek bere ekarpena egiteko. Gezurra esango nuke esango banu nahiago nukeela inbestidura baino lehen EH Bilduk keinu autokritiko bat egin balu.

Urrats hori ematea falta zaio?

Aitortu behar du bere rola. Oinarrizkoa da. Zer gertutasun edo urruntasun izan duten borreroekin eta biktimekin. Auzitan jarri behar da zertarako zen borroka armatua. Horren inguruan zintzotasunez biluzi behar lukete.

Nolakoa izan behar du aldaketak?

Jendearen arazoei erantzun behar die, eta ez alderdien arazoei; bestela, negozio txarra egingo genuke. Boto-emaileak ez direnak ere kontuan hartu behar ditu. Ezin du egin besteek egin dutena baina alderantziz. Niretzat, gobernuak bere politiketan zentratu behar du, eta gero diskurtso batzuk desmuntatu behar baditu, desmunta ditzala, baina ezin du arreta galdu besteek zer egiten duten.