Irakurri hemen serie honetako artikulu guztiak
Milaka eta milaka herritar hil, zauritu, erbesteratu, miseriara kondenatu, lapurtu, mehatxatu... eta mende erdi batez beldurrez eta isilik bizitzera kondenatu zituen frankismoak, baina justiziarik ez da egin: frankismoaren krimenak auzitara eraman diren aldi bakoitzean, epaileak inhibitu egin dira, edo, 1977ko amnistiaren legea edo delituen preskripzioa argudio gisa baliatu, eta salaketa guztiak artxibatu dituzte. Biktimarioak ez ditu inork zigortu, eta justizia espero duten biktimen seme-alabek, bilobek, Argentinan 2010ean hasi zen kereila batean jarria dute itxaropen apurra.
Aldaketa handiak espero zituztenek 1981ean gorde zuten esperantza, Espainiako Kongresuan poliziak sartu eta estatu kolpe bat ematen ahalegindu zirenean. Beldur horrek iraun zuen, bi hamarkadaz gutxienez: diktadurak diktatutako lekuraino soilik joan zitekeen. 2000ko hamarkadan hasi ziren, ostera, memoria eta gorpuak modu ofizialean berreskuratzeko lanak. Eta kostatu da, baina aitortza, nola edo hala, jaso dute biktimetako batzuek, nahiz askok hilobira eraman zituzten beren minak, aitortzarik gabe. Eta frankismoaren sustatzaileak eta babesleak zigorrik gabe gelditu badira ere, eta haren aurkari eta biktima guztiek aitortza osorik jaso ez badute ere, egia, behintzat, agerian geratu da.
«Gure lana egia azaleratzea da», esan du Iñaki Egaña ikertzaile eta historialariak. Justiziari eta erreparazioari ez dio hainbesteko garrantzirik ematen, denbora asko pasatu dela uste du, baina egiarekin du konpromisoa berak: «Beti bertsio ofiziala ezagutu dugu; eta bertsio ofizialaren erdia edo gehiago, dena, gezurra izan da. Eta, beraz, dena kontatu behar da». Eta egia horrek zifra batean du emaitza: 250.000. Frankismoak errepresaliatutako euskal herritarren kopurua da, gaur egun ezagutzen dena. Euskal Memoria fundazioak bere webgunean jasota dauzka fusilatuak, torturatuak, atxilotuak, gerran hildakoak, kartzeletan hildakoak, haur erbesteratuak, gerra zikinaren biktimak... Izen-deiturekin. Banaka-banaka.
«Iraganari garrantzi gutxi ematen zaio. Borondatea falta da, eta oso berandu ibili dira. Halako instituzioak dauzkagu»
IÑAKI EGAÑA Historialaria eta ikertzailea
Horrela eraiki da frankismoari buruzko egia, azpitik gora, dozenaka historialari, ikertzaile eta talde memorialistaren ekimenak bultzatuta. Eta instituzioak hori babestera «behartuta», Egañaren hitzetan. Kostatako obra bat izan da, aitzurka eta aitzurka egindakoa, eta lan kolektibo horren adibide bat da Egañaren ekarpena. Euskal Herriko eta Espainiako artxibo guztiak (Salamanca, Avila, Guadalajara, Alcala...), eta Galiziakoak eta Herrialde Katalanetakoak korritu ditu azken 25 urteotan, frankismo garaiko informazioa topatu nahian, eta La Voz de España eta Diario Vasco guztiak irakurri ditu: «Galdetzen didate ea nondik ateratzen dudan denbora... Ez dut inoiz telebistarik ikusi».
1990eko hamarkada bukaeran piztu zen memoria berreskuratzeko halako bulkada bat. «Biloben iraultza izan da hau: hirugarren belaunaldia hasi zen galdetzen zer gertatu zen», eta taldeak antolatzen eta ikertzen hasi ziren. Eusko Jaurlaritzak, Juan Jose Ibarretxeren esanetara garai hartan, eta Nafarroako Gobernuak, urrats batzuk egin zituzten. Besteak beste, desobiratzeak egiteko laguntzak ematen hasi zen Jaurlaritza Aranzadi zientzia elkarteari, zenbait ikerketa ere sustatu zituen, eta frankismoaren preso izandakoei kalte ordainak emateko bidea jarri zuen. Baina preso egon zirenei agiriak eskatzen zizkieten, eta haientzat lanean ere aritu ziren Aranzadiko kideak: 74.000 presoren fitxak eta agiriak eskuratu zituzten horrela.
«Abiatu ginenean, ez zegoen ezer»
«Ez dago ongi esatea, baina aitzindariak izan gara. Gu ikerketan abiatu ginenean, ez zegoen ezer». Ez dituzte erraztasun asko eduki Espainiako artxiboetan, eta ate batzuk itxiak dituzte oraindik, baina informazioa «askatuz» joan dira pixkanaka, eta hala osatu dute puzzlea. Euskal Herrian ez dute hainbeste arazo eduki ikerlariek, baina Egañak gogoan du gertakari bat, Ezkabako presondegiko hilerrian desobiratze lanak egiteko eskatu zutenekoa: gobernadore militarrak ukatu egin zien baimena. Espainiako orduko Defentsa ministro Jose Bonorengana jo zuten, eta hark aginduta eman zien baimena gobernadoreak, azkenean, «bere gogoaren kontra». Militar hark Emilio Mola jeneral kolpistaren erretratu bat zeukan bere bulegoan: «Hau da nire ildoa», esan zien Egañari-eta.
Egia azaleratzeko, frankismoari buruzko ikerketan urrats handiak egin dira, Egañaren ustez: hildakoen %90-95 inguru identifikatuta daude, presoen errolda ere egina dago... Lortzeko oso zailak ziren datu asko lortu dira. «Asko egin da, baina lana badago», ohartarazi du, halere. Esate baterako, frankistek ostutako ondasunen zerrenda ofizialik ez dago. Adibide bat eman du: Telesforo Monzon abertzale ezagunaren familiari altzari guztiak bahitu zizkieten Olaso Dorretik, eta altzari horietako asko Francorentzat izan ziren, Donostiako Aieteko jauregirako —diktadorea han bizitzen baitzen uda askotan—, eta Pazo de Meiras jauregirako, Galizian.
«Berandu» hasitako lanak
Aranzadik Jaurlaritzaren laguntzarekin egindako lana nabarmendu du Egañak, eta Nafarroako Unibertsitate Publikoak ere lan handia egin duela erantsi du. Aldiz, iruditzen zaio EHUk ez diola auziari behar bezala erantzun: «Zergatik egin behar du lan hori Aranzadik, eta ez unibertsitateak?», utzi du galdera airean. Azken urteetan doktore tesi batzuk egiten hasi direla azaldu du, baina «berandu» hasi direla erantsi du.
Berdin Gogora institutua ere: «Oso berandu sortu zen. Hori trantsizio garaian sortu behar zen». Gainera, esplikatu du Gogora-k jokatu duela aurrez ezer egin ez balitz bezala, frankismoari buruzko ikerketa batzuk abiarazi dituelako orain, baina ikerketa horietako asko eginda daudelako. Gogoan du ere Jaurlaritza sozialistek hartu zutenean etorri zitzaizkiela galdezka ea non zeuden presoen fitxa haiek, eta utzikeriaren seinaletzat jotzen du hori guztia: «Iraganari garrantzi gutxi ematen zio. Borondatea falta da, eta oso berandu ibili dira. Halako instituzioak dauzkagu».
Beste gabezia bat, edo utzikeriaren beste seinale bat: «Artxibo nazional bat falta da, dagoen guztia biltzeko. Dagoena oso sakabanatua dago. Eta ikuspegi nazionala ere falta da».
«Gertuko historia da, baina ematen du Paleolitoa. Agian gizarteak abiadura handiagoa hartu duelako izango da. Eta normala da. Ez naiz ezkorra. Nik beti esaten dut haziak erein behar direla; gero ez dakizu arbola nolakoa izango den, edo aterako den, baina haziak erein behar dira». Eta lanean jarraitzen du, horregatik. Eta azaldu du Aranzadin eta Euskal Memorian oraindik ere deiak jasotzen dituztela atzerritik: «Bilobak eta ondorengoak etortzen dira galdezka senide batengatik, webgunean ikusita».
