Zornotzako hilerrian (Bizkaia) gorpuzkiak hobitik ateratzeko garrantzitsua izan da Euskal Prospekzio Taldearen lana. Ikertu, eta desobiratzeetan lagundu dute. Kepa Ganuza (Bilbo, 1949) taldeko kidea da, baita Aranzadiko bazkidea ere, eta adierazi du 2023an, desobiratze lanak egiten hasi aurretik, zera zela elkarteko kideen kezka: ia 88 urteren ondoren «inork ezer egin ez izana» 1936ko gerrako gudariak eta milizianoak Zornotzan lurperatuta ote zeuden «ziurtatzeko». Esan du «hainbat aldiz» eskatu zutela hilerriko lur zati hori aztertzeko. «Zornotzan bizi diren gehienek bazekiten gerran hildako gudari eta milizianoak zeudela han lurperatuta», adierazi du Ganuzak. Hori ulertarazteko, 1936ko gerrak Bizkaian izan zuen bilakaera azaldu du, eta kontatu zer gertatu zen tropa frankistek Zornotza hartu zuten arte.
Ikusi gehiago
Zornotzako hobian aurkitutako gerrako miliziano eta gudariak hainbat frontetan hil ziren. «Batzuk Zornotzatik gertu hil ziren, baina beste batzuk ez dira hain gertukoak», adierazi du Ganuzak. 1936ko gerran hobi hartan lurperatutako batzuk aipatzen dituen dokumentu bat erakutsi du Ganuzak. Osasungintza Militarreko Buruzagitza Nagusiak bete zuen dokumentua da. Bertan azaltzen da gudari eta miliziano batzuk Elgetan (Gipuzkoa), Arrasaten (Gipuzkoa) edota Legution (Araba) zauritu zirela. Dokumentu horri esker jakin dute, halaber, hainbat batailoitakoak zirela Zornotzan lurperatutakoak: besteak beste Ibaizabal, Azaña, Zabalbide, Largo Caballero, Bakunin, Malatesta, Rusia eta Sacco Vanzetti batailoietakoak.
1936ko irailaren amaieran, ia Gipuzkoa osoa hartu ondoren —Eibar eta Elgeta izan ezik—, frankistek Bizkaira jo zuten. Baina, Ganuzak kontatu duenez, tropa errepublikanoek Intxorta mendietan eta Elgoibar (Gipuzkoa) eta Bizkaia arteko mugan gelditu zituzten. Zenbait hilabetez frontea «apur bat geldirik» izan zela aipatu du, Emilio Mola jeneral frankistak gidatuta, 1937ko martxoan Bizkaiko ofentsiba hasi zen arte. Ganuzak azaldu du hilabete horietan frankistak Madril hartzen saiatu zirela batez ere. 1936ko azaroaren amaieran eta abenduan, «tropa euskaldunek» Legutioko ofentsiba abiatu zuten, Ganuzaren arabera. Gasteizera iristea zuten helburu.
«Zornotzan bizi diren gehienek bazekiten gerran hildako gudari eta milizianoak zeudela han lurperatuta»
«Porrota izan zen euskal armadarentzat, makina bat hildako eragin zituen, eta azkenean euskal armadak atzera egin behar izan zuen», adierazi du Ganuzak. Legutioko guduan, Zornotzako hobian identifikatutako Jacinto Polo milizianoa hil zen, Elosun (Araba) zauritu ondoren. Zornotzako hobian aurkitu zuten Poloren identifikazio xafla, eta garrantzitsua izan zen hura identifikatzeko. Euskal Prospekzio Taldeak identifikatu zuen Polo, gerrako batailoien zerrendak kontsultatuta.
1937ko martxoaren 31n, Bizkaiko ofentsiba hasi zuten frankistek. Ganuzaren arabera, «artilleria gogorrarekin eta hegazkinekin» egin zuten eraso. Egun hartan Elorrio eta Durango bonbardatu zituzten. Azaldu du frankistek hiru mendate hartu nahi zituztela: Urkiola, Dima eta Barazar. Uste zuten mendate horiek hartuz gero errazago izango zitzaiela Bilbora gerturatzea. Apirilaren 6tik 15era bitarte «borroka handiak» izan ziren inguru horietan, Ganuzak azaldu duenez. Hilaren 6an, Enrique Contreras hil zen Diman, Barazar inguruan —haren gorpuzkiak Zornotzako hobian aurkitu dituzte—. 7an, berriz, Adolfo Zengotitabengoa eta Benigno Hierro hil ziren Barazarren, eta Jaime Iñiguez Zornotzako ospitale militarrean. Borroka horietan Saibigain mendia «oso garrantzitsua» izan zela adierazi du Ganuzak. Azaldu du bi bandoek «interes handia» zutela hura menderatzeko, eta zenbait alditan kendu zioten elkarri mendiaren gaineko kontrola.
Apirilaren 25ean frankistek Eibar bonbardatu zuten. Elgetarekin batera, Gipuzkoan menderatu gabe geratzen ziren azken bi herriak hartu zituzten. Hurrengo egunean, Gernika (Bizkaia) bonbardatu eta suntsitu zuten. Hilaren 28an frankistek Durango hartu zuten, eta 29an, Gernika. Hurrengo egunetan borrokak izan ziren Bizkaiko hainbat eremutan; esaterako, Sollube eta Bizkargi mendien inguruan eta Zornotzatik gertu dauden mendietan —besteak beste, Ganzabal mendian—. Ganuzaren esanetan, maiatzaren 1etik 17ra bitarte borrokek ez zuten etenik izan Zornotza inguruan. Frankistek herria hartu zuten maiatzaren 18an. Horren ostean, Zornotzako hilerrian ez ziren ehorzketa gehiago egin, Ganuzak aipatu duenez.
