Amaitu dituzte Zornotzako (Bizkaia) hilerriko hobi komunean 2023ko abenduan hasitako desobiratze lanak. Bertan, 1936ko gerran lurperatutako hainbat gudari eta milizianoren gorpuzkiak aurkitu dituzte. 159 atera dituzte hobitik oraingoz —besteren bat egon daitekeela uste dute—, eta horietako bost identifikatu dituzte. Euskal Herrian aurkituriko hobirik handienetako bat da Zornotzakoa. Bost fase egin dira guztira. Azkena, uztailaren 7an hasitakoa. Dena den, Ruth Cancelo (Portugalete, Bizkaia, 1978) Gogora Memoriaren, Bizikidetzaren eta Giza Eskubideen Institutuko memoria teknikariak kontatu duenez, oraindik gorpuzki batzuk aztertzeke daude, nahiz eta desobiratze lanak amaitu dituzten.
Ikusi gehiago
1936ko gerran desagertutako pertsonak bilatzeko eta identifikatzeko Gogora-ren programaren parte dira Zornotzako hilerriko gorpuzkiak hobitik ateratzeko eta aztertzeko lanak. Institutuak koordinatzen du prozesua, baina beste eragile batzuekin batera ari da lanean. Euskal Prospekzio Taldea da eragile horietako bat. Boluntarioak dira, ikerketa lana egiten dute eta gorpuzkiak hobitik ateratzen lagundu dute Zornotzan. Aranzadi zientzia elkarteak, berriz, indusketa lanak egiten ditu, gorpuzkiak prestatu, horien azterketa forentsea egin eta bakoitzaren DNA lagina EHUren Biomics laborategira bidali. Azkenik, laborategi hark laginak senideen bila ari diren familiek helarazitakoekin alderatzen ditu. DNA laginek bat egiten dutenean, senideekin harremanetan jartzen da Gogora, eta familiak erabakitzen du zer egin gorpuzkiarekin.
Atzera eginda, Euskal Prospekzio Taldeko zenbait kidek bultzatu zuten Gogora Zornotzako hilerrian dagoen eremua aztertzera. Erdian gurutze bat zuen lur zati «handi samarra» zela azaldu du Cancelok, desobiratze lanak egin aurretik inork ukitu gabea. Gogora-ko teknikariak dio herritarrek beti esan izan dutela eremu horretan lurperatu zituztela 1936ko gerrako borroketan eta Zornotzan zegoen ospitale militarrean hildakoak.
Hala, institutua harremanetan jarri zen Zornotzako Udalarekin, eremu horretan zundaketa bat egiteko. 2023ko maiatzaren 5ean egin zuten zundaketa. «Lurrazaletik gertu dagoen hobi bat izanik, berehala aurkitu ziren giza hezurren hondarrak», azaldu du Cancelok. Zundaketa egin ostean, eremua mugatu zuten, inork uki ez zezan, eta 2023ko abenduan hasi zuten lehen desobiratze fasea. «Ez genekien zer aurkituko genuen», adierazi du Cancelok.
«Lurrazaletik gertu dagoen hobi bat izanik, berehala aurkitu ziren giza hezurren hondarrak»
RUTH CANCELOGogora-ko teknikaria
Cancelok dioenez, Zornotzako hilerriko hobian aurkitutako gorpuzkiak «emaitza onak» ematen ari dira analisi genetikoetan. «Zorte handia izan dugu, ez dakigu zergatik, agian ez zelako inoiz ukitu eremu hori», adierazi du. Beste hilerri batzuetan gertatutakoarekin alderatu du. Esaterako, azaldu duenez, Derioko (Bizkaia) hilerrian hezurtegi orokor batera eraman zituzten frankismoak fusilatutakoen gorpuzkiak, baina gorpuzki horiek «berreskuraezinak» dira. Beste hilerri batzuetan, berritzeek eta ehorzketa gehiago egin izanak ere kalte egin du.
Hobiko gorpuzkiak inork ukitu ez izana elezahar batek azal dezake beharbada, Cancelok iradoki duenez. Gogora-ko teknikariak kontatutakoaren arabera, elezaharrak dio frontetik zetozen zenbait gudari eta miliziano ospitalean artatu gabe lurperatzen zituztela, granadekin eta gainean zeukaten guztiarekin, eta beti izan dela hilerriko eremu hori ukitzeko «beldurra», zerbait lehertuko ote zen. Koldo Azkueren Irrintzi: Grito de Guerra (Irrintzi: gerra oihua) liburuan aipatzen da elezahar hori.
Luzea eta neketsua
Egindako lanari dagokionez, balantzea «oso ona» da Cancelorentzat. Uste du programaren parte diren eragile guztiek talde ona egiten dutela, eta ondo koordinatzen direla horrelako lanetan. Gorpuzkiak hobitik ateratzeko lanari dagokionez, «luzea eta neketsua» izan dela adierazi du. Teknikariak nabarmendu du egiten duten lana babesten duen «borondate politikoa» dagoela, eta inoiz ez dietela jarri inolako arazorik baimenak eskatu dituztenean: «Zorte handia dugu hemen; izan ere, mundu guztia alde dago, eta hori oso garrantzitsua da».
Gorpuzkiak identifikatu ahal izateko hainbat baliabide ditu Gogora-k. EHUren Biomics laborategiak egiten duen DNA laginen azterketa genetikoa da baliabide nagusietako bat. Dokumentazioari dagokionez, Cancelok adierazi du 1936ko gerrako hildakoen datu basea dutela, baita Eusko Jaurlaritzak egindako kanpainan hildakoen erregistro nagusia eta heriotza ziurtagiriak ere. Jacinto Polo miliziano donostiarra identifikatzeko, adibidez, erabakigarria izan zen lurperatzean zeraman identifikazio xafla. 23.086 zenbakia zen Polorena. Hala ere, nahiz eta xaflaren bidez pertsona identifikatu daitekeen, teknikariak nabarmendu du genetikaren bidez baieztatu behar dela beti.
Cancelok azpimarratu duenez, pertsona bat identifikatzean, senideei horren berri ematea da «prozesu osoaren gauzarik politena». Gogora-k dioenez, programak «desagertutako pertsonen sufrimendua orbaintzen» laguntzen du, haiek identifikatuz eta haien familiei itzuliz. «Euskal gizartea duintzen duen prozesua da, biktima horiei euskal gizartearen memoria kolektiboan merezi duten lekua ematen baitie», dio Gogora-k.
Bost identifikatu
Gerrako gudariak eta milizianoak garai desberdinetan lurperatu zituzten Zornotzan. Aipatu behar da hobiak zenbait geruza zituela, eta horren barruan hamaika hobi edo lur zati bereizi dituzte. Orain arte identifikatu dituzten bost pertsonak 1936ko abenduaren eta 1937ko apirilaren artean hildakoak dira. Cancelok uste du denbora tarte horren inguruan erabili zela hilerriko hobi hura. Azaldu du 1936ko abendua baino lehen Zornotza inguruan ez zirela izan fronte «oso bortitzak», eta 1937ko maiatzean tropa frankistek herria hartu zutela.
Izen-abizenekin identifikaturiko azken pertsona Jacinto Polo (Donostia) izan da. Gogora-ren informazioaren arabera, 20 urterekin hil zen Polo, 1936ko abenduaren 4an. CNT sindikatu anarkistari lotutako Malatesta batailoiko milizianoa zen. Gogora-ren arabera, hezur hondarren azterketa forentseak erakutsi du ebakuntza bat egin ziotela gerra frontean zauritu ostean. Ikerlarien ustez, Elosun (Araba) zauritu eta Zornotzako ospitalera eraman zuten, eta ebakuntzaren ondoren hil zen. Ia 90 urte geroago, uztailean eman dizkiote Poloren senideei haren gorpuzkiak, eta Elgoibarko kolunbarioan hilobiratu dute.
«Zorte handia dugu hemen; izan ere, mundu guztia alde dago, eta hori oso garrantzitsua da»
RUTH CANCELOGogora-ko teknikaria
Identifikatutako beste hiru lagun Euskadiko Alderdi Komunistari atxikitako Perezagua batailoiko milizianoak ziren: Adolfo Zengotitabengoa (Muskiz, Bizkaia), Jaime Iñiguez (Ortuella, Bizkaia) eta Benigno Hierro (Ortuella). Hirurak 1937ko apirilaren 7an hil ziren: Zengotitabengoa eta Hierro Barazarko frontean, 31 urte zituztela, eta Iñiguez Zornotzako ospitale militarrean, 19 urte zituela, Gogora-k dioenez, «seguru asko frontetik bertatik zaurituta eraman ondoren».
Enrique Contreras ere identifikatu dute. Linareskoa (Jaen, Espainia) zen jatorriz, baina 1930etik Aretxabaletan (Gipuzkoa) bizi zen. EAJri loturiko Sarasketa batailoiko gudaria zen, eta 1937ko apirilaren 6an hil zen, 41 urte zituela, Diman (Bizkaia), Barazar inguruan.
Cancelok uste du gorpuzki guztiak aztertzeko urte bat gehiago behar izango dela. Dena den, aipatu du gorpuzkien egoerak baldintzatuko duela noiz amaituko duten. 154 lagun identifikatzeko daude oraindik. Gogora-k dei egiten die 1936ko gerran inguru hartako fronteetan desagertu ziren senideak dituztenei institutuarekin harremanetan jartzera, posta elektroniko bidez (gogora@euskadi.eus) edo telefonoz (944032845).
