Alberto Alonso Gogora-ko zuzendariak (Oñati, Gipuzkoa, 1976) uste du karguan urtebete egin ostean hasiak direla josten memoriarekin lotutako zenbait arrakala. Ez zuen hasiera samurra izan. Batetik, Eusko Jaurlaritzako Justizia Sailetik eratorritako lau goi kargudunek izendatuak izan eta denbora gutxira dimisioa eman zutelako, baina urak baretu direlakoan dago: «Talde batean norbait eroso ez baldin badago, onena doiketa bat egitea da». Bestetik, zuzendaritza osatzerakoan, legebiltzarrak bost izen proposatzen ditu Gogora-rako, eta legebiltzarreko ordezkaritzaren arabera EH Bilduk bi izen proposatu zituen: Pako Etxeberria auzi medikua eta Pilar Garaialde estatuaren biktimen ordezkari gisa. Baina EAJ-PSEk lau proposatu zituzten, beren gehiengoa baliatuta. Horrenbestez, Garaialde kanpoan geratu zen. «Legebiltzarra subiranoa da. Haien erabakia izan zen. Baina tristuraz hartu nuen, lehenengo berriak horren ingurukoak izateak zikindu egiten baitu Gogora-ren izena. Dena den, zuzendaritzan ez egoteak ez du esan nahi estatuaren biktimak Gogora-n ez daudenik; atzo bertan egon nintzen GALen biktimen sendiekin bilduta».
EHUko udako ikastaroan ere badute begia jarria, Europako deportazioa nazien esparruetara izeneko ikastaroa antolatu baitute uztailaren 14tik 16ra. Baina Alonsok badu beste hitzordu bat aurretik, gaur. Gogora-k sustatuta, torturatu baten bizipena entzungo da memoria, bizikidetza eta giza eskubideen erakundearen egoitzan, Bilbon, torturaren kontrako nazioarteko eguna dela-eta antolatu duten jardunaldian.
Torturaren nazioarteko egunaren harira egingo duzue ekitaldi bat gaur. Zertan ardaztuko da?
Biktima jartzen dugu ardatzean. Hura izango da protagonista nagusia, eta hori testuinguruan jartzeko bi aditu izango ditugu.
Euskal Herriko Torturatuen Sareak eskatzen du legearen epea zabaltzeko. 1999tik aurrera zabalduz gero, adibidez, ofizialki aitortu ahal izango litzateke Iratxe Sorzabalen kasua —Auzitegi Nazionaleko epai batek lehenengoz esan du Sorzabal torturatua izan zela—.
Legeak parlamentuan egiten dira, eta, gainera, badago beste batzorde bat, balorazioena, kasu horiek aztertzeko. Dena den, nik dakidala, iristen diren espediente guztiak balorazio batzordeak jasotzen ditu, nahiz eta epez kanpo egon. Beraz, legebiltzarrak epeak irekitzen baditu, lana aurreratuta egongo da, testigantzak jasoak izango direlako. Baina gure ardatz nagusia biktimen aitortza da, eta, aitortuta baldin badaude, haiekin lan egiten dugu.
Epea zabaldu ezean, ordea, Sorzabalena adibidez ezin ofizialki aitortu.
Gogora-ko ekitaldira datorrena ez dago ofizialki aitortuta, baina, haren testigantza oso indartsua denez gero, guk gonbidatu egin dugu.
Urtebete egin duzu karguan. Zer topatu zenuen?
Gogora-k zortzi-bederatzi bat urte zeramatzan martxan. Memoria historikoaren inguruan-eta lan handia eginda zegoen dokumentuak bilatzen, eta frankismoan izandako presoen edo hildakoen datu baseak egiten. Hor jada etapa bukaera bat zegoen. Eta, gainera, legeak agintzen zuen 2023tik aurrera garatu egin behar zela.
Norantz?
Gure ustez, beste perspektiba bat erantsi behar zen. Jada badakigu zein ziren frankismoak atxilotutakoak eta hildakoak, eta orain testuinguruaz hitz egiten hasi behar dugu: nola bizi ziren kartzela batean, kartzelen inguruan emakumeak nola zeuden; batzuk kartzelan zeuden, baina beste asko kartzelaren inguruan egoten ziren jana eramateko, arropak eramateko... Bestalde, LGTBI kolektiboaren inguruko errepresio guztia ere kontatzeko dago, ez bakarrik nor ziren, baizik eta nola bizi izan ziren eta nola sufritu zuten sufritu zutena. Uste dut urtebete pasatu eta gero aldaketarik garrantzitsuena hori izan dela: testuinguruari garrantzi handiagoa ematea, baina ez lehen ez zitzaiolako ematen. Lehenengo lana jada bukatuta dago, eta orain testuinguru hori sozializatu behar da. Hori oso inportantea da, testuingurua delako memoria egiteko ardatz nagusia.
«Testuingurua da memoria egiteko ardatz nagusia»
Frankismoaren ikurrak eraitsi edo beste esanahi bat eman, zer iritzi duzu?
Eztabaida zaila da. Adibide bat: Fascioren etxea Comon, Italian. Arte modernoaren eraikin ikusgarria da, baina faxismoaren etxea zen. Orduan egin zutena izan zen Hannah Arendten esaldi bat etengabe fatxadan irakurgai jarri: «Inork ez du obedientziarako eskubiderik». Horrekin guztiari ematen diozu esanahi berri bat. Badaude biktimak dena eraistea nahi dutenak, eta uler ditzaket. Horregatik, prozesu horiek elkarteekin eta biktimekin egon ondorengo lan baten emaitza izan behar dute. Eta erabaki bat hartzen denean oso sentibera izan behar da; azaltzen jakin behar da, zeren biktimekin ari zarenean, gu askotan konturatzen gara parametro batzuek ihes egiten digutela.
Adibidez?
Atzo, biktima batzuekin bilera batean argazki bat atera genuen, eta haietako bat negar batean hasi zen. Pasatuta geratu ginen. Barkamena eskatu genion. Badira halako kontu delikatuak. Horregatik uste dut edozein gauza egiten dela ere biktimekin hitz eginda egin behar dela, eta azken erabakiak ez du zertan izan biktimak nahi duena; izendatu den ordezkaritzak erabakitzen duen hori egin beharko da, baina pedagogia handia eginda. Orain, ni, pertsonalki, halako ondareei esanahi berri bat ematearen aldekoa naiz, baina haiekin lan bat egin ondoren.
«Frankismoarekin lotutako ondareei beste esanahi bat ematearen aldekoa naiz, baina biktimekin lan bat egin ondoren»
Martxoaren 3aren harira osatu zen azkenean fundazioa, eta memorial bat egitea adostu zen. M-3 elkarteak utzikeria salatu izan du eraikinaren egoeraren inguruan. Zer moduz doaz lanak?
Ni hasi nintzenetik karpeta hori hartu genuen, eta fundazioa jada erregistratuta dago; bi bilera egin ditugu, eta sinatu ditugu lanak hasteko dokumentuak; hastear dira. Uste dut urtea amaitzerako bukatuta egongo direla itoginak eta oinarrizko matxurak konpontzeko lanak. Gero beste obra handi bat egin beharko da hura museo bihurtzeko.
ETAren biktimak ere M-3ko memorialean aipatu asmo dira?
Martxoak 3a mugarri garrantzitsu bat da historialari baten ikuspuntutik [Alonso historialaria da formakuntzaz]. 1976ko martxoaren 3 hartan hainbat gertaerak bat egin zuten: langileen mugimenduak, bizilagunen mugimenduak, mugimendu feministak, eta ordura arte ez bezala Espainiatik etorritako langileek ere mahaian kolpe politiko bat jo zuten eta «gu ere hemen gaude» esan zuten. Eta, horrez gain, benetan memoriaren bertsio polifoniko bat egin nahi badugu, ETAk hil horretan hiru pertsona hil zituen, eta BVEk ere egin zituen ekintzak. Akzio-erreakzioaren aroan zeuden. Martxoak 3ko giroan, beraz, eragin zuten gauza asko gertatu ziren. Eta uste dut memoria polifoniko hori egin behar badugu agian egunen batean ere hitz egin beharko dugula martxoaren 3 hartako suan ETAk ere gasolioa bota ote zuen. Inola ere ez dut esan nahi honekin Gasteizko San Frantzisko elizan Polizia armatuta sartu zenik ETAk egindakoari erantzuteko, inola ere ez. Baina magma horretan guztian, ETA ere beste elementu bat zen, Batallon Vasco Español eta beste batzuen gisan. Noizbait horretaz ere hitz egin beharko dela uste dut.
Apirilaren 11n BECen egin zenuten ekitaldi bat, Oldartzen txostenaren 30. urtemugarekin eta Gregorio Ordoñezen hilketarekin lotuta. Ikastetxeetako bideari ekingo diozue?
Lehen pauso bat izan zen, eta arrakastaren arabera beste bat egitea pentsatuko genuela esan genuen. Arrakasta izan zuen, eta uste dugu urtero bat egiteko moduan gaudela, urtero gai diferente bat landuta. Guretzat aurtengoa antolatzeko unean garrantzitsuena izan zen gorrotoaren inguruan hitz egitea. Duela 30 urte, gorrotoa gizarte barruan sartu zen; herri guztietan tentsioa zabaldu zela ezin da ukatu. Horri buruz hitz egin nahi genuen. Duela gutxi Espainiako Biktimen arretarako zuzendariak eman zidan datua: gazteen %13 erradikalizatuta daude.
Uste duzu Euskal Herriko argazkia berdina dela?
Uste dut ez dela hain urruti. Hark esaten zidan gazteek zailtasunak dituztela biktimekin enpatizatzeko. Hemen ere landu beharko dugu hori. Eta beste datu bat: gehiengoak ez du iritzi landurik. Gazteak Herenegun eta Adi-adian edo halako programetan sartzen direnean %30-40k iritzi bat lantzen dute, positiboki posizionatzen dira, enpatizatu egiten dute. Egia da gai hau oso delikatua dela, baina guretzat garrantzitsua da gorrotoaren mezu hori ulertzea, esatea hortik pasatu ginela, eta zorionez irten ere bai. Nola egin dezakegu berriz gerta ez dadin? Hori da garrantzitsuena. Guretzat, memoria iraganeranzko begirada bat da, gaur egungo galderei erantzuteko. Gu ez gaude epaitzeko.
2000. urtetik aurrera jaiotako askok, baina, ez dute agian indarkeria giro hura bizi izan. Arrakala haiek ez ote daude helduagoetan?
Jose Antonio Perez historia garaikideko irakasle eta lagunak esaten zidan: «Agian, guk geure gain hartu behar dugun erru bat ari gara botatzen gazteei. Izan ere, zer kontatu diegu?». Dena den, uste dut gero eta erradikalizatuago daudela, eta enpatiaren gaia landu behar dugula haiekin. Bizikidetza mahaiez ere hitz egin nahi nuke. Ez nuke kritika gisa jasotzea nahi; udalek antolatzen dituzte, eta bakoitzak ahal duen ondoen egiten ditu lanak, eta ondo eginda egongo dira.
Baina...
Liburuak argitaratzen eta iraganari begiratzen ari gara agian beldurra ematen digulako azken urteetako memoriari heltzeak, eta ez dakit zenbateraino ari garen beste enpresa batzuk kontratatuta iraganeko gaiei begiratzen, eta hori egin behar da, eta ondo dago, baina uste dut urteak pasatu direla. Badaude gazteak ETA ezagutu ez dutenak, eta agian udaletatik, aldundietatik eta Gogora-tik bertatik ere hitz egiten hasteko unea izan liteke.
Zer esateko?
Igual aldi horretatik eraikitzen hasi behar dugu orain. Uste dut mahai horien funtzioetako bat belaunaldi gazteei begira jartzea dela. Memoria historikoa oso ondo dago, baina bizikidetza mahai horiek horixe dira, bizikidetza mahaiak, ez historia mahaiak, eta hori eraikitzeko dago. Uste dut bizikidetzaren gaiari hobeto heltzeko garaia dela, argitasun handiagoz.
«Bizikidetza mahai horiek horixe dira, bizikidetza mahaiak, ez historia mahaiak, eta hori eraikitzeko dago. Uste dut bizikidetzaren gaiari hobeto heltzeko garaia dela, argitasun handiagoz»
Zer esan nahi duzu?
Oso ondo egon liteke mahai horiei esker mahai horretan parte hartzen dutenen arteko harremanak hobetzea, baina ordezkaritza plural horren argazki bat egonda, hori konpartitzeko unea delakoan nago, formula diferenteen bidez: edo adostutako manifestu bat izan liteke eta udaleko webean jarri, edo adostutakoa gero eskolara eraman... Are gehiago, gazteei azaldu ahal izango litzaieke zertan ez dauden ados ere. Mahai horiek udal askotan jaio zirenean, tentsioa handia zen kalean, baina, behin tentsio hori jaitsi denean, herritarrentzako zerbitzua izan dadin zer forma behar ote duen pentsatu behar da.
«Guretzat memoria iraganeranzko begirada bat da, gaur egungo galderei erantzuteko. Gu ez gaude epaitzeko»
Baina betaurreko batzuekin edo besteekin begiratzea dago...
Bai, noski. Baina guretzat helburu hori oso inportantea da, ez epaitzea. Ikustea zer-nolako egiturak dauden gorroto horien atzean, zer gertatu zen eta zergatik gertatu zen gertatu zena ikuspuntu guztietatik. Hau ez da kontakizunaren inguruko eztabaida bat. Gure lana memoria komunitateak eraikitzea da.
Zer dira memoria komunitateak?
Erakunde publikoek ezin dute kontakizun bat inposatu. Hainbat memoriaren begiraden arteko bizikidetza da herri baten kalitate demokratikoaren neurgailurik onenetakoa. Kontakizun bat inposatzen da demokrazia ez dagoenean; adibidez, frankismoan. Gainera, kontakizun hori indarrez inposatzen da. Demokrazian ezinezkoa da kontakizun bakarra egotea: ez du berdin ikusten iragana ezkerreko pertsona batek —hark langileen borroketan bilatuko ditu erreferenteak—, edo nazionalista batek, edo emakume batek, LGTBI kolektiboak... Bakoitzak bere erreferenteak izan ditzake.
«Biktimei modu abstraktuan eskatu diegu barkamena, kontzeptu gisa, baina oraindik falta zaigu aurpegira begiratzea eta barkamena eskatzea haietako bakoitzari, banan-banan»
Bakoitzak eraikitzen du bere memoria, eta guztien artean eraikitzen da memoria komunitate bat. Uste dut bermatu behar dela memorien komunitate hori, lehenik eta behin iraganeko edozein begirada ez delako bestearena baino hobea; ezin zaio inposatu bata besteari; erakundeek memoria komunitate horiek babestu behar dituzte, eta bizikidetza horren oinarria giza eskubideen errespetua da. Iraganaren begirada batek ere ezin du indarkeriaren erabilera justifikatu edo legitimatu. Memoria horien arteko bizikidetza bermatzea da erakundeen funtzioa.
Biktimetan eta biktimarioetan zentratu nahi zenuela esan zenuen kargua hartzean.
Biktima bat da hirugarren batzuen eskutatik kalte injustu bat jasan duen pertsona. Injustizia horren tamaina neurtzeko, giza eskubideak erabiltzen dira. Hori da biktima izateko baldintza. Biktimaren mina ulertzen lagun dakigukeena haren testuingurua da. Biktimez eta biktimarioez hitz egin behar da. Frankismoan baten bat kartzelan egon zela esatean, kontatu beharko da zergatik egon zen kartzelan, zer makineria zegoen horren atzean. ETA, GAL, BVE, eskuin muturra... denentzat, aztertu beharko da zergatik, nola sortu ziren, zer zegoen atzean. Eta guk barkamena eskatu diegu biktimei modu abstraktuan kontzeptu gisa, baina falta zaigu aurpegira begiratzea eta barkamena eskatzea haietako bakoitzari, banan-banan. Esan nuen barkamena eskatzea beharrezkoa dela, isiltasun instituzional eta sozialarengatik, eta biktima horien artean daude GALekoak ere, noski.
