Sorginei buruz hitz egitean, zuzen-zuzenean Zugarramurdin gertatutakoa (Nafarroa) etortzen zaie gogora askori: 1609an abiatutakoa, hain zuzen ere. Kasurik mediatikoena da, nahikoa landu da, eta askorentzako erreferentea da. Hala ere, ez zen Nafarroako lehen sorgin ehiza izan. 80 urte lehenago hain ezaguna ez den beste bat gertatu zen, odoltsuagoa, eta, hainbat adituren iritziz, garrantzi handikoa: Auritzen gertatu zen, Pedro de Balanzaren agindupean. Artxibo falta dela eta, ez da ia ikertu orain arte, eta hutsune hori bete du berriki Jesus Moya Mangasek. Ikerketa sakona egin du urte luzez, eta kasu horren historia jaso du Antes de Zugarramurdi. La primera caza de brujas en Navarra (1525-1526) liburuan (Zugarramurdi baino lehen. Nafarroako lehen sorgin ehiza. 1525-1526).
Moyak orain azaleratu duen sorgin ehiza 1525eko urtarrilean hasi zen, eta udazkenean bukatu. «Ez zen oso luzea izan, baina kalte handia eragin zuen, jende askori eragin baitzion, hainbat lekutan», azaldu du ikerlariak.
Lehen ekintza Burgin antolatu zuten. Bertan egiten ari ziren azoka aitzakia gisa hartu, eta lau emakume eta gizon bat erre zituzten. «Gerora gertatuko zen sarraskiaren aurrerapena izan zen, janaurreko bat bezalakoa», zehaztu du Moyak. Orduantxe, eta hantxe bertan, exekuzioak egiteko materiala erosi zuten gerora baliatzeko. Osotara 50-100 biktima egon ziren ondoren —ikerketek ez dute datu zehatza azaleratu oraindik—, baina, Moyaren esanetan, guztiak ez ziren exekutatuta hil. Gehienak kartzelan hiltzen ziren, egoera kaxkarrengatik: baldintza txarrak, gosea eta gaixotasunak zirela eta.
Sorginak identifikatzeko bi neskato erabiltzen zituen Balanzak, 8 eta 11 urte bitartekoak. Neskatoek, zigorraz libratzeko, sorginak zirela aitortu zuten, eta barkamenaren truke sorginak identifikatzen lagunduko zutela hitzeman zuten. Neskatoak, sorgintzat zituztenez, susmopean zeudenei ezkerreko begia begiratuta, «sorgin marka» identifikatzeko gai omen ziren: apoaren oinatz formako marka bat behar zuten aurkitu.
Gainera, Moyak nabarmendu duenez, lehenengoa izan zelako ez ezik, beste ezaugarri batengatik ere bada berezia sorgin ehiza hori: berezia da, besteak ez bezala, ez zuelako inkisizioak abiarazi. Pedro de Balanza Nafarroako Kontseiluko epailearen «negozio pertsonal» gisara aurkeztu du kasua Moyak. Argitu du sorgin ehiza hori Kontseiluaren eta, ondorioz, Karlos V. erregearen izenean egin zela.
Deabruzko sorginkeria, ez tradizionala
Ehiza horren jomugan «sorgin deabrudunak» zeudela nabarmendu du Moyak. Baina, horren esanahian sakondu aurretik, ezinbestekotzat jo du «sorginkeria moten» gaineko azalpena ematea. Haren esanetan, bi motatako sorginak jazarri izan dira historikoki: batetik, deabruzko sorginkeria dago; bestetik, «sorginkeria tradizionala». Eta, haiei dagokienez, joera bat sumatu du ikerlariak: sorgin ehizei buruz hitz egiten denean, deabruarekin erlazionatzen diren akusazioak gogoratzen dira beti. Aitzitik, sorginkeria arrunta edo tradizionala sineskeriari lotuta dago, eta hura Erdi Arotik datorrela azaldu du Moyak: «Salaketa asko zeuden. Begizko batengatik, landareekin gauza arraroak egiten zituztelakoan... eta ohikoa zen epidemia bat izatea eta haren errua sorgin bati egoztea».
Moyak gogora ekarri duenez, sorgin ehizaren gidariei oso zaila zitzaien delitu horiek guztiak frogatzea, «noski», eta, horri esker, salaketa gehienak ez ziren «haratago eramaten». Ordea, ikerlariak ohartarazi duenez, gaizki bukatzen zutenak ere baziren, eta horren froga dira heriotza asko eta asko. «Historian honelako gauza asko daude: negu hotz batean ardo guztiak izoztea, eta horregatik hiru sorgin erretzea, esaterako».
«Erakargarria zen kobratzeari dagokionez, ondasunak konfiskatzeko gehienbat. Sorginkeriaren tranpan erortzen zenari ondasun guztiak kentzen zizkioten, batez ere diruduna baldin bazen»
Ordea, deabruzko sorginkeriaren ideia XV. mendean azaldu zen. Definizioz, deabruari eta heresiari lotutako sorginkeria da, eta kontzeptua Italian erabili zen lehenengo aldiz. Aita santuak inkisizioari debekatu egin zion sorginkeria kontuetan sartzea, betiere «heresia usain handia» ez bazuen. Inkisizioak, ordea, negozio horretan eskua sartu nahi zuen. «Erakargarria zen kobratzeari dagokionez, ondasunak konfiskatzeko gehienbat. Sorginkeriaren tranpan erortzen zenari ondasun guztiak kentzen zizkioten, batez ere diruduna baldin bazen». Horregatik, sorginkeriari «heresia espezia» botatzen hasi ziren. Blasfemia, deabrua, bilera sekretuak, akelarreak...; horrelakoak egotzi zizkieten hainbati, aitzakia gisara. Moyaren arabera, azkenerako, aita santuari ere sinetsarazi zioten hori guztia, eta haren babesarekin hasi zituzten sorgin ehizak.
Hain zuzen, Balanzari atzerritik iritsi zitzaion sorgin deabrudunen ideia. Boloniatik (Italia) zetozen Nafarroako Kontseilu buruari eta beste hiru kideri entzun zizkien hari buruzkoak. Gainera, domingotarrek sorginkeriari buruzko panfletoak atera zituzten, eta, beraz, haiek irakurrita eta haiei buruz entzundakoarekin, aski informatuta antolatu zuen Balanzak Nafarroako lehen sorgin ehiza.
Gakoa eskutitzetan
Balanzak beste faktore bat ere izan zuen abantaila gisara, Moyak nabarmendu duenez. Garai hartan, Paviako gudua abian zegoen, eta, gainera, Karlos V.aren ezkontzarako prestakuntzak martxan zeuden. Horregatik, Iruñeko gorte gehiena kanpoan zegoen garai hartan. «Balanzak, beraz, aukera zeukan nahi zuena egiteko. Guztiak beste alde batera begira zeuden». Moyaren arabera, izatekotan, Juan Rena bikarioa izan zuen oztopo nagusia. Balanza zer egiten ari zen ikusita, eskutitz batzuk bidali zizkion, kexu, hura elizaren eginkizuna zela nabarmenduz. «Renak ere eskua sartu nahi zuen negozioan», azaldu du Moyak. Postazko harreman luzea izan zuten, eta lagunak izatera iritsi ziren azkenean.
«Balanzak, beraz, aukera zeukan nahi zuena egiteko. Guztiak beste alde batera begira zeuden»
Hain zuzen, Renaren eta Balanzaren arteko eskutitz horietan aurkitu zuen gakoa Moyak, Gustav Hennings antropologo eta historialari daniarrarekin batera, Balanzaren sorgin ehizaren «misterioa» argitzeko. Hennings zenduta, Moyak burutu zuen ikerketa azkenerako, haren omenez.
Moya biologia irakasle izan zen 26 urtez, baina betidanik izan du interesa historiaren eta erlijioaren inguruan. Zehazki, sorgin ehizei buruz duen interesa, batetik, «amorrutik» datorkio; haren esanetan, sorgin deiturikoei eta emakumeei egindako «kirtenkeria» guztiengatik. Horrez gain, jakin-mina beste gauza batek ere piztu zion: «Harrigarria zait ikustea Elizak nola lortu duen aita santu guztiak, bata bestearen atzetik, ehun urte luzez, sorginen kontra egiten jarraitzea». Hori bera «bitxia» iruditzen zaio. Sinetsita dago jendeak betidanik izan duela joera gauzak sinesteko, baita gaur egun ere.
