Irakurri hemen serie honetako artikulu guztiak
Franco ohean hil zela esan da askotan, esan nahian ez zela kartzelan hil; edo erbestean; edo matxinada batean. Oposizioak ez zuela indar aski eduki hura uzkailtzeko. Baina emaitzak prozesua ezkutatzen du. Izan ere, dozena bat atentatu saiatu zituzten, gutxienez, Francoren kontra, anarkistek batez ere, 1936an bertan hasi eta 1964 arte: ahalegindu ziren Madrilen, Bartzelonan, Galizian... Eta baita Euskal Herrian ere: 1948an, Espainiako eta Frantziako anarkista batzuek hegazkin bat erosi, eta 125 kilo lehergailurekin kargatu zuten; estropada eguna zen, eta Azor yatetik lehiaketa ikustekoa zen diktadorea; ez zuten atentatua gauzatu. 1962an, Donostian bertan, Aieteko jauregirako bidean lehergailu bat jarri zuen beste anarkista talde batek. Franco ez zen iristen, ez zen iristen, eta lehergailuei pilak agortu zitzaizkien. Eta ez zen atentatu bat izan propio, baina, 1970eko irailaren 18an, Joseba Elosegi gudari izandakoak bere burua Anoeta frontoiko harmailetatik behera bota zuen, bontzo erara, bere buruari su emanda. «Ez dut Franco hil nahi, baina nahi dut senti dezan, ahal bada bere gorputzean, Gernika suntsitu zuen su hura», idatzi zuen bere egunerokoan. Komunistek makiekin 1940ko eta 1950eko hamarkadan egindako saialdiek ere ez zuten helburua lortu.
Esan da askotan Franco ohean hil zela, esan nahian bakean hil zela, alegia; baina ez zen izan oposizioak bakea eman ziolako. Gerra amaituta, Eusko Jaurlaritzak erbestetik jarraitu zuen Euskal Herriaren eta euskal herritarren askatasunen alde lanean, aliantzak josi nahian, presoentzako eta muga pasatu nahi zutenentzako sareak antolatzen, AEBetako zerbitzu sekretuekin eskuz esku lanean, egunen batean aliatuak penintsulan sartu eta faborea itzuliko zietelakoan. Gerrilla gisako taktiketarako sare bat ere antolatu zuten 1940ko hamarkadan bertan, Eusko Nahia izenarekin. 1946ko azaroan Emilio Mola jeneralaren estatua bat zartarazi zuten Bilbon. Baina Nazio Batuen Erakundeak 1950ean onartu zuen Espainiako erregimena, Vatikanoak konkordatua sinatu zuen harekin 1952an, eta AEBek base militarrak jarri zituzten Espainian 1953an. Diktadura onetsi zuten, komunismoari kontra egiteko, eta Gerra Hotzak izoztu zituen abertzaleen itxaropenak. 1958an, Xabier Landabidea jeltzaleak, gutun pertsonal batean, etsipen horren berri eman zion adiskide bati: «Uste dut kolektibitate gisa existitzeari utziko bagenio ere inor ez litzatekeela konturatuko. [...] Ilusioak erortzen ari zaizkit. Ez dugu Francoren aurka ezer egiten jakin, ezer eraginkorrik ez». 1960an Jose Antonio Agirre lehendakaria hil zen, eta, harekin, diktadurapean bizi ziren euskal herritar askoren itxaropenak erabat zapuztu ziren.
Ohean hil zela Franco, hala esan da askotan, esan nahian dena lotuta utzi zuela, bera hil ostean erregimenak ere iraun zezan. 1937an, Francok berak esan zuen: «Zin dagit gure parean jartzean dena zapalduko eta hondoratuko dugula». Eta bai, parean jarritako gehienak zanpatu eta hondoratu zituen, baina ez denak, eta 1950eko hamarkada bukaeratik aurrera, bihotzean mundu berri bat zekarren beste belaunaldi batek ekin zion erresistentziari. Lantegietako borroka ez zen inoiz erabat gelditu, 1947ko grebak eta haren osteko 4.000 atxiloketek erakusten dutenez, baina 1960ko hamarkadatik aurrera hasi ziren Sindikatu Bertikala zartatzeko azpilanean. 1956an kooperatibak eratzen hasi ziren; eta 1958an sortu zen ETA; 1960ko hamarkadan indarra hartzen hasi ziren ikastolak, eta gau eskolak sortu ziren, geroko euskaltegien sorburua; hamarkada horretan gazteria antolatzeko plaza bat izan ziren oinarrizko mugimendu kristauak ere, folklorearen estalpean era askotako kontubernioetarako aterpe izan zirenak. 1963koa da Jorge Oteizaren Quosque Tandem; 1964koa Gabriel Arestiren Harri eta Herri. 1966an hasi zen Ez Dok Amairu taldea euskal kantagintza berria hauspotzen. 1968an onartu zen euskara batua, Arantzazun. Eta urte haietakoak dira emakumeei abortatzen laguntzeko antolatu ziren sareak ere. 1974an hasi ziren Lemoizko zentrala eraikitzeko lanak, eta, harekin batera eta haren kontra, mugimendu antinuklearra ernatu zen, ekologismoaren oinarrietako bat izango zena. Auzo elkarteak ere hamarkada haietan hasi ziren antolatzen eta indarra hartzen, azpiegiturarik eta ia baliabiderik gabe zeuden auzoak duintzeko asmoz, blokeoak erabiliz sarritan, frankismoaren azken katebegia ziren udal agintari frankista haien parez pare. 1970ean, Burgosko prozesu militarrak irakinarazi egin zuen Euskal Herria, eta 1973an, ETAk Carrero Blanco hil zuenean, diktaduraren bukaera gertuago ikusi zuten askok. Iraganaren idealizazioak urrun, halere, arlo guztietan liskar, haserre, konfluentzia eta eszisio urteak ere izan zirela ahaztu gabe.
Franco hil zen, eta joan dira 50 urte. Eta bai, ohean hil zen. Eta ez da justiziarik egin. Eta errepresaliatu gehienak isilik hil ziren, demokrazia berriak hala aginduta, bazterrak gehiegi ez nahasteko. Eta lan handia egin da memoria berreskuratzeko eta egia azaleratzeko, baina oraindik ez dago garai hura guztia esplikatzeko ahalegina egingo duen zentrorik edo memoria lekurik, ezta baliabide artxibistiko zentralizaturik ere. Ohean hil zen Franco, baina ez ohean bakarrik: kalean eta jende gehienaren bihotzetan ere hil zen. Eta ez zuen den-den-dena lotuta utzi, baina zenbat lan ematen duen hura bigarren aldiz hiltzeak.
