Erribera: 37 herri, 122.000 biztanle. Pirinioetako ibai eta elurrek ureztaturiko lur emankorra; lur laua, armada guztiendako eskuragarria. Hortaz, gozoki bat konkistatzaileentzako. Erromatarrek Ager Vasconum deitu zioten eta, Prudentzioren arabera, Ebro ibaia «euskal ibaia» zen. Gero, godoak eta musulmanak finkatu ziren bertan. Berandu sartu zen Erresuman, eta Nafarroako gainerako lurraldeekin zituen desberdintasun handiak direla eta, literaturazaleek ahalegina egin dute beti beren berezitasunak kontuan harturik herrian txertatzeko. Arturo Campionek honela azaltzen zuen: «Landare espezie bereko hazi batzuk ereitea tenperatura desberdinetan dauden lurzoruetan; utz iezaiezue ernatzen, hazten, fruituak ematen, bere lursailean mugarik gabe ugaltzen, horretara egokituko baitira, eta espezie bereko beste hainbat aldaera izango dituzue, hainbat klimaren arteko kontrasteak zenbat eta markatuagoak izan [...] alferrik egiten du lan atabismoak; egokitzapenak irabazten du». Pio Barojak zioen gaur egun bi euskaldun mota daudela: «Batzuk Ebroko urei begira eta besteak Kantauri itsasora doazenei begira». Ikuspegi politikoago batetik, Manuel Irujok «euskal Ulsterra» deitu zion.
Hala ere, harrigarria da Erriberak herrialdeko gainerako lurraldeekin homologatzeko izan duen ahalegina. Bere historialariek gogotsu parte hartu zuten euskal-iberismoan, eta mendeetan zehar Tubalek Tutera sortu eta Babelgo dorretik euskara lurralde horietara ekarri zuela uste izan zuten. Ideia horiek Kantauriko edo euskal nazioaren berezitasuna sostengatu zuten, eta kohesioa eta senidetasun zentzua eman zieten lau probintzietako biztanleei.
Ilustrazio garaian harremanak estutu ziren; Euskalerriaren Adiskideen Elkarteak Tuteran izan zuen bere erantzuna, euskal iruditegi komun horrekin bat egin zuena. 1828an, Fernando VII.a erregea Tuteratik eta Tafallatik igaro zelarik, garaipen arkuekin harrera egin zioten, «euskal lur honetara» ongietorria eginez. XIX. mende osoan karlistek eta liberalek parte hartu zuten Laurak Baten eta Nafarroako foruen, kulturaren eta hizkuntzaren jatorri baskoiaren ideian. Tuterako prentsaren irakurketa, Gamazadan zehar, euskal batasunari egindako etengabeko keinuekin, eta Gernikako arbola Erriberako herri anitzetan solemnitate ereserki gisa dokumentatuta dago. Garcia-Sanz historialariaren arabera, Gamazadan, «Laurak Bat leloak ospe handia izan zuen berriro. Alderdi politiko guztiek ere gogo biziz onartzen zuten, Euskal Herriaren batasunaren une gorenetako bat bihurtuz». Jarrera ia orokorra Erriberako garaiko intelektualentzat, 1880. urtean Vianako idazle Navarro Villosladak horrela laburbildu zuena: «Denok batera, lagun! Euskal Erria! Enpresa eta dibisa bikaina!»
Tradizio horri segituz, Errepublika garaian, Euskal Herriko udal gehienek babesa eman zioten Euskal Herriko Estatutuari. Batasun hori hautsi egin zen euskal kontzientziarekin zerikusirik ez zuten arrazoiak zirela medio eta, paradoxak paradoxa, Arruazu, Arakil, Basaburua, Imotz edo Donamaria bezalako herri euskaldunek Euskal Estatutuaren aurka bozkatu zuten, eta Buñuel, Karkar, Zarrakaztelu, Faltzes, Milagro, Murillo, Santakara, Erriberri, Pitillas edo Tafallak, berriz, alde. Kolpe militarraren bezperan, Nafarroako Fronte Popularrak, Erriberan hedatuen zegoenak, Nafarroa Euskal Estatutuan sartzeko eskatu zion gobernuari. Eta eskari bera izan zuten erbestean ere gerora.
70eko hamarkadan, alderdi aurrerakoi guztiek berea zuten euskal batasunaren bandera. «Nafar herriaren nortasuna berreskuratzea beharrezkoa dela aldarrikatzen dugu, eta, euskal herriaren sorleku eta sustrai denez, Nafarroa Euskal Herriaren parte izatea ere berreskuratu behar da. Arrazoi ekonomiko eta sozialak ere badaude. Adibide bat jartzearren, Euskal Herriak osoak ez ditu Nafarroak dituen baliabide naturalak», zioen PSOEk Urralbururen ahotik, eta jarrera horretan tinko iraun zuen Tejeroren estatu kolpea arte. Bando aldaketa historiko hura bortxatuz, militarrek umezurtz utzi zuten Laurak Bat eta beste tragedia batzuk ekarri zituzten, beste egun batean aipatuko ditugunak.
Gainerakoa jakina da: ordura arte ezezaguna zen antibaskismo bat labankada bat bezala sartu zen Nafarroako hegoaldeko saihetsetan. Euskararen Legeak intrantsigentzia horma batez bereizi zuen mendeetan zehar artikulatu nahi zena. Familia askok beren seme-alabak euskaraz hazteko aukera izateko eremu euskaldunetara emigratu zuten. 1936an Fronte Popularrak ohartarazi zuen bezala, euskal herritarren batasunik ezak Erribera feudo eskuindar bihurtu zuen. Alderdi aurrerakoiak eta euskaltzaleak apalduz joan dira. Gaur egun Voxek abertzale guztiek batera baino boto gehiago biltzen ditu. Eskuin euskarafoboa gailentzen da lehen ezkerrak gailentzen ziren lekuetan. Euskal alderdi eta sindikatuek politika espezifikorik gabe jarraitzen dute Erriberan, hurrengo hauteskundeetan boto gehiago lortzea beste helbururik gabe, beti gutxiegi direnak. Lurraldeko euskaltzaleak bakarrik sentitzen dira eta, okerrena, abandonaturik. Euskaldunak, zein ala zein, bakoitza bere aldetik. Eguraldiaren mapatik bakarrik begiratzen diote Erriberari. Nafarroan aldaketaren jarraipena 37 herri horien esku dago hein handi batean. Eta Nafarroan aldaketarik ez badago, ez da Euskal Herriaren artikulaziorik izanen.
Bat-batean, duela urte batzuk, izpi batek argitu zuen tunela. Herritar talde bat saskiak egiten hasi zen —bai, saskiak— eskura zituzten zumeekin: merkatuaren diktadurari men egin gabe beren produktuak saldu behar zituzten Erriberako herritarrak; elikadura autonomia produktu duinekin lortzeko nahia duen herria; auzolanaren milaka urteko tradizioa; euskal kultura eta hizkuntza Ager Vasconumera itzultzeko irrika orokorra; egitura militantea gainbalioa sortzeko eta utopiak finantzatzeko... Eta horrela sortu zen Errigora, herria artikulatzeko hamarkada askotan dabilen ekimenik goraipagarriena. Erriberako produktuak etxeetako despentsetara ekarriz gure hizkuntza elikatzeko, metafora bikaina.
Egun hauetan saskiak eskatzeko kanpainan sartu gara. Zure herria (eta ondo jatea) maite baduzu, ez izan zalantzarik: https://www.errigora.eus/
