Mutikoa nintzela, Donostiako San Telmo museoaren aurrean, gaztelura igotzeko dauden eskaileren hasieran, nola halako kapera oroigarri bat eraiki zuten, paretan izen mordo bat zintzilikatuz. Falangeko jantziak zituzten mutil armatuak egun osoz egoten ziren sarrera babesten.
Urtean behin, kanpoko jendea etortzen zen hura ikustera, autobusak beteta. Jende adindua, atorra urdina eta txapel gorria jantzita, baita dominak paparrean zintzilik ere. Ziotenez, domina erakusten zutenei bidaia libre eta oilasko errea ematen zieten. Urte asko igaro dira, ez dira gaurko kontuak, baina —zoritxarrez— Donostiako Parte Zaharrean ez bada, Gasteizen bai, eta, dakidanez, ez oilaskoaren truk, baina norbaitek laguntza eta babesa eskainita bai.
Bakarren batek esango du gaiztoa naizela, baina begien aurrean dagoena ukatzeak ez du ezertarako balio. Horrela etortzen dira etortzen direnak, 1933ko martxoaren 16an, Madrilen —lehen eta azken aldiz—, egunkari bat argitaratu zen goiburu honekin: El Fascio. Egia esan, Hitlerrek Alemanian lortutako garaipen demokratikoaren ondoren, 1933ko urtarrilaren 30ean, Primo de Riveraren diktaduran boteretik gertu egon ziren giro kontserbadoreetan, Espainian alderdi faxista baten aukera entseatzeko unea iritsi zela zirudien, diktadorearen seme Jose Antonio Primo de Riverak, Lizarrako Markesak, gidatua izan zitekeena.
Bizitza laburreko egunkari horretan honelako paragrafoak irakur zitezkeen: «Faxismoa aberriaren oinazeak sentitu eta konpondu nahi dituzten guztien arteko lotura da. Hortik sortuko da herri masak garaipenera eramango duen buruzagia». Ikusten al duzue nolabaiteko paralelismorik Espainiako gaurkotasun politikoarekin? Bide batez, egunkari horrek, El Fascio-k, nazional sindikalismoak hartua zuen ikurra kopiatu zuen bere azalerako, JONSen uztarriaren bost geziak zazpi bihurtuz.
Nondik datozen jakinda eta hedapen handiko tesi baten arabera, gaur egun estatu espainola esaten zaiona Francok Petain mariskalari kopiatutako termino bat da: bere erregimenari estatu frantsesa deitu zion, errepublika hitza bere hiztegi pertsonalean agertzen ez zelako. Hori kontuan hartuta, ez da ulertzen gaur egun konstituzionalistak omen direnek Espainia terminoa eskatzea, estatua esamoldea behin eta berriz baliozkotzen duena Konstituzioa bera dela gordeta.
Historia faltsutzen edo ahazten duten herriak —espainiarra, esaterako— ez dira historia gainditzeko gai, egindako akatsetatik ikasten ez dutelako. Ortega y Gasseten pentsamenduak zuzendaritza falangistan eragiten duen fetitxismo intelektuala da. Egungo mundu akademikoaren —batzuek gurtutako— amnesia historikoak, bere zorroztasunik ezak, Ortega y Gasset bezalako faxista bat liberalismo demokratikoa deitzen dutenaren aita bilakatzen dute. Beraz, ez harritu gaur edo bihar Benjamin Netanyahu eta Donald Trump bezalako hiltzaileek Bakearen Nobel saria eskuratzen badute.
Ez dira ahaztu behar gaur egun zaintza politikoa egiten duten adierazle eta intelektual organiko ugariak. Senatuan bertan, sarritan indarrean jarritako kredo Joseantonianoa: «Krimen bat da separatismoak zikindutako eskualdeei, transferentzia bat bestearen atzetik ematea». Esaten eta egiten duten horretan gauzatzen da. Maisua faxista zen, baina bere ideiak erabiltzen dituztenak demokratak dira. Metamorfosia adimenean oinarritzen dela diote harro. Dirudienez, egungo belaunaldi berriek femurra garatzen duten bitartean, gazteria urdin zaharrek garuna garatzen dute. Hori da miraria. Aitortu beharra dago, darion naftalina usainaren ondorioz, beren baieztapenek nazka ematen badute ere, ezin dela ukatu goi zuzendaritzak ospe handiko garunak dituela.
Ez genuke ahaztu behar asko kostatu zitzaiela Moncloara iristea, eta, gaur, hainbat legegintzalditan kanpoan egon ondoren, lehenbailehen eta nola edo hala batzea dute helburu, berriro sartzeko. Nire ustez ez da erraza izango. Proiektu bat askotariko interesekin eta zuzendaritza polizefaloarekin finantzatzea txarra, oso txarra eta garestia izan daiteke, oso garestia.
Autodeterminazio eskubidearen jarduna defendatzen dugunok delinkuentzia politikoarekin identifikatzen gaituenak manipulatu egiten du legea eta demokrazia parekatzerakoan, eta, izatez, Franco buruzagiak interpretatutako historia makabroa bere garun lainotsuan ezkutatuz, orrialdea pasatzen ari dira. Francok indarra erabiliz estatu espainiarra izeneko esperpento bat inposatu zuena, eta egungo erregimenak legearen inperioan oinarrituz inposatzen jarraitu nahi duena; horrelako bidetik, demokrazia batek, indarrez, izatez, beste diktadura bat ekar dezakeela frogatuz. Koldarrak eta beldurtiak dira, plebiszituaren beldur dira, eta duten guztiarekin borrokatzen dira, oinarri demokratikoa izan arren. Badakite haren bidez ezetz esan daitekeela, eta horrek itzulerarik eza esan nahi du.
Barrura begiratzen badugu, etorkizuna —baita hurbila ere— zalantzazkoa da egoera politikoan. Oroimen ahuleko garaiak bizi ditugu, eta horrek beti dakar arriskua. Dagoeneko inork ez baititu gogoratzen Xabier Arzalluzen laudorio sutsuak, hortz handiak eta bibote urduria zituen Moncloako maizterrari buruzkoak. Izan ere, politikan dena ez da negoziagarria, eta batzuek denbora asko behar izan dute hori aitortzeko, gehiegi, agian. Hala eta guztiz ere, egungo egoera garrantzitsua da eta azken mende erdian ezarri diguten esparru zibil eta politikoa asko ahuldu litekeelakoan nago.
Landare bizkarroi gisa beren konstituzioari txertaturik bizi diren politikoek badakite gaurtik aurrera edozer gerta daitekeela. Dena dela, nire jarrera politikotik usaintzen dudan datorren itunen entsalada hori, egia mozorrotzeko eta denbora irabazteko beste saiakera bat bezala ulertzen dut. Ondorio gisa, eta bukaera emateko, nahi nuke baieztatu, Madrildik inposatzen diguten proiektuarekin eta horretarako dituzten agintariekin, zalantzarik ez dut; Espainia orain baino gehiago izan zela, baina gutxiago izateko bidean doala, askoz gutxiago.
