Azaroaren 1ean, Domu Santu egunean, etxeko ohiturak hala bultzatuta, gure arbasoek atseden hartzen duten lekura joan ginen, garai batean Txorie ezizeneko derteanotarren panteoia bisitatzera. Aurten, baina, ustekabean harrapatu gintuen bertan ikusitakoak: Fascistas hitza zegoen eskuz idatzita, marmol zuriko plakan, hijos de Jenaro de Derteano esaldiaren azpian. Errotuladore beltzez eta gaztelaniaz. Horrela, bere horretan. Letra onarekin eta tamaina txikian, baina edozeinek irakurtzeko moduan. Horren aurrean, haserretu eta sumindu egin ginen, eta ziur nago gure arbasoetariko edozeinek eskua atera ahal izan balu, belarrondoko itzela emango ziokeela irain hori idaztera ausartu zenari gure historiaz ezer jakin barik: ez Euskal Herriko historiaz, ez gure familiaren historiaz, biak gai honetan elkarri lotuta daudenak.
Genaro Derteano Artabe eta Antonia Bilbao, gure amamaren aitita-amamak izan ziren panteoia 1916an egin zutenak eta, hortik aurrera, Txorie familia osoa eta ondorengoak hantxe ditugu lurperatuak: euren hamar seme-alabak eta bikotekideak, eta ostean hildako ondorengo guztiak ere, bost belaunaldi arte.
Panteoia berezia da: ezjakin horrek irain mingarria isil-ezkutuan idatzi zuenaren gaineko inskripzioaz gain, aurrez aurre, lauburu bi daude, zizelkatu zituztenetik beldur barik tente bertan egon direnak, biak erdigunean dagoen Ama Birjinaren estatuaren alde banatan. Lauburu oktogonal bi dira, buru karratua dutenak, eta eskuinerantz jotzen dutenak.
Seguruenez, panteoiaren aurreko aldean zizelkatutako lauburuen irudi horiexek bultzatu zuten fascistas idaztera gure lagun ezjakina. Baina, badute zerikusirik lauburu horiek faxista izatea edo ez izatearekin? Bada, ez. Ezetz borobila. Are gutxiago lauburu horiek egin zituzten garaia kontuan hartuta.
XVII. mendera arte ez dugu apaingarri moduan erabilitako ikur horren berri dokumentaturik, eta denboran zehar esanahi ugari eman dizkiogu, baina XX. mendearen hasieran, Sabino Aranak, EAJ-PNVren sortzaileak, euskal ikur nazional gisa proposatu zuen, euskaraz berba egiten zutenek erabil zezaten. EAJ-PNVko Euzko Gaztedikoek sustatu zuten erabilera hori 1914an.
Txorie familiak, ziurrenik orduko lauburu oktogonalaren erabilera nazionalista hori bultzatu gurean, halako bi grabatu zituen adornurako panteoian. Ez da, baina, familian ikusi dugun identitate-sinboloaren adibide bakarra: 1919an Jenaroren suhia eta Karmen Txoriren senarra zen Nemesio Artola Galardi jauna zendu zenean, goitik bera euskaraz idatzitako hileta-oroigarriaren beheko aldean, euskaltzaleek erabilitako irudi hori berori ikusi ahal dugu.
Nazionalistek ikur oktogonal hori erabili zuten, harik eta, urte dezente geroago, Hitlerrek Alemanian boterea hartu zuenean aukeratutako svastikak egungo lauburu lerromakurrarekin ordezkatzea eragin zuen arte, buru biribilekoa, hain zuzen ere hura gorrotoari eta gerrari lotutako ikurra zelako.
Bestela esanda: txoritarren panteoiko lauburua euskaltzale garaikideen artean zabaldu zen bezala zizelkatu zen: beso karratuekin, urte batzuk geroago Hitlerrek bandera nazia diseinatzeko erabili zuen sinboloaren oso antzekoa; eta Bigarren Mundu Gerraren ondoren aldatu zen gure artean, orain ezagutzen dugun itxura biribilagoa hartuz.
Poztekoa da gure familiaren panteoiko antzinako lauburuek bi diktadura iraun izana —ez da makala!— errepresio arrastorik jasan gabe. Era berean, espero izatekoa zen demokrazia sasoi bare honetan gauza bera gertatzea. Ez da horrela izan, baina.
Hor lurperatutako arbasoek ezin diotenez irainari erantzun, geuk egiten dugu jendaurrean. Honen bitartez nahi genuke idatzitako hau heltzea, errotuladorea eskuan dutela, zirriborroak egiten denbora ematen dutenengana, euskal kulturan hain errotuta dagoen sinboloaren esanahia aldez aurretik ezagutzeaz arduratu gabe herrikideak epaitzen eta iraintzen ari direnengana.
