Aste honetan, Francoren heriotzaren 50. urteurrena bizi izan dugu. Data sinboliko bat, zalantzarik gabe, nahiz eta frankismoa ez zen 1975eko azaroaren 20an amaitu, eta demokrazia ere ez zen diktadorearen heriotzarekin abiatu. Izan ere, erregimenaren aldaketa askoz lehenago sortu zen borroka eta erresistentzia sindikal, sozial eta politiko antifrankistaren ondorioz. Nafarroan bereziki bizia izan zen eta kosta egin zitzaion gabezia argiak ekarri zituen sistema demokratiko batean mamitzea, eta oraindik ere gainditu gabeko ikasgaiak mantentzen ditu Egia, Justizia eta Erreparazioa bezalako oinarrizko gaietan.
Zalantzarik gabe, autokonplazientea ez den memoria bat aldarrikatu behar da, memoria integral eta kritiko bat, nondik gatozen gogoratzeaz gain, balio demokratikoak finkatzeko eta gizarte-kohesioan eta ezberdintasunen aurkako borrokan oinarritutako Ongizate Estatua finkatzeko balioko duena. Eta hau zabaldu egin behar da. Izan ere, memoriarik eza da faxismoek elikatzen duten osagai nagusia. Eta oso ongi daki ultraeskuinak hori, belaunaldi berriak mugitzen diren sare sozialak kontrolatzen baititu. Gazteriak orainaldi konplexua du aurrean, eta demokrazia zein eskubide indibidual eta kolektibo asko daude jokoan.
Gogoeta eta kezka horiek Argentinara eta Txilera egindako bidaia bizi batetik itzuli ondoren ditut. Herrialde horietan faxisten izugarrikeria eta indarkeria asko sufritu dute, eta, berriz ere, ultraeskuina boterean nola kokatzen den ikusi dute. Oroitzapen berri horiekin, joan den astean, Egiaren Batzordeei buruzko Nazioarteko Jardunaldietan parte hartu nuen Iruñean Europako eta Latinoamerikako adituekin. Eta asteazken honetan bertan, Europako maila anitzeko kogobernantzatik abiatuta demokraziari buruzko Nazioarteko Mintegian parte hartu dut Bartzelonan, Eskualde Periferikoen eta Itsas Eskualdeen Konferentzian. Hiru une, gai bera.
Hiru bilera horiek egungo egoera mundu osoan kezkagarria dela berretsi besterik ez dute egin, mehatxupean dauden demokraziekin. Badirudi politikaren bertsio hondatu batek erantzun hobeak ematen dizkiola gure sistema politiko, ekonomiko eta sozialen ezegonkortasunak —likidotasuna, esango luke Baumanek— eragindako ezinegonari. Horrela, antisistematik ultraeskuinak, korronte erreakzionarioek eta mugimendu negazionistek erabilitako antipolitikara igarotzen gara, modu esanguratsuan aurrera egiten baitute. Herrietan zein lurraldean, eskualdean, estatuan, Europan eta nazioartean eremuetan eskuratu ditugun gobernantza- eta kogobernantza-sistema askoren oinarriak ahultzen hasi den korronte sakona. Multilateralismoa eta nazioz gaindiko erakundeak hankaz gora jarri dituzten populismoak eta erregimenak ikustea besterik ez dago. NBEk, Europar Batasunak eta beste sare batzuek indarra eta eraginkortasuna galdu dute. Indartsuenaren lege neoliberala eta gerra justizia sozialari eta diplomaziari irabazten hasi dira.
Bai ala bai, ikuspegi glokala izan behar duen erreakzioa eskatzen duten denbora kezkagarriak: globalki pentsatzea eta tokikoan jardutea. Sarean maila anitzeko ekitea, eskualdeen, estatuen eta nazioarteko erakundeen arteko aliantzarekin. Eta, batez ere, erakundeen eta gizartearen arteko lotura berriarekin. Ez dugu errealitatearekiko harremana galdu behar, herritarrekiko harremana, erakundeetatik haratago gertatzen denarekin.
Gorantz doan ultraeskuinaren indarrak (herrialde askotan % 20 gainditzen du, batzuetan gobernatzen du eta agenda baldintzatzen du beste batzuetan) eta olatu erreakzionario global horren garrantziak (bere eragina dagoeneko soziala, geografikoa eta generazionalki zeharkakoa da) ez ikusiarena ez egitea eragiten dute, eta hartzen ari diren neurri batzuk eraginkorrak ez izatea eragiten dute. Zer egin? Jarrera probokatzaileak eta gerra kulturalak berrelikatzeko eta ikusarazteko arriskua dagoenez, badirudi beharrezkoa dela modu baketsuan aurre egitea. Erakundeetan, kaleetan, hedabideetan edo sare sozialetan espazio publikoen agenda monopolizatu dezaten saihestea. Ez da nahikoa «esatea», edo manifestaldiak eta adierazpenak egitea.
Isolatu? Baita ere. «Osasun-hesi» deiturikoa baliozkoa eta funtsezkoa da oraindik indar demokratikoen artean, baina Argentinan eta Txilen esan diguten bezala, ez da nahikoa. Alde batetik, ultraeskuinari aukera ematen dio historiatik kanpo hazteko, antisistemaz mozorrotutako biktimizazio batekin; eta, bestetik, formula horrek, kasurik onenean, denbora irabazteko baino ez du balio, lehenago edo geroago, hautsita edo gainezka eginda amaituko baitu. Ikusten ari gara. Beraz, garai hau demokraziatik eta arazoen muinera joanda eraginkortasunez erantzuteko aprobetxatu behar da. «Esan» edo «salatu» ez ezik, «egin» eta «jardun» ere egin behar da. Bi zentzutan.
Herritarren ondoeza eta frustrazio-guneak desaktibatu behar dira, eskuin-muturrak beti trebetasunez eta sare sozialak erabiliz kapitalizatutako sentimendua. Batzuetan, manipulazioetan eta pertzepzioetan oinarrituta, baina askotan errealitatean oinarrituta. Ezin dugu gazteriaren zati handi bat utzi —kate-maila erabakigarria— «etorkizunik ezaren» sentsazioarekin —ukigarria edo sentitua—. Hezkuntzan oinarritutako bizi-proiektua, kalitatezko enplegua zein etxebizitza eta aisia eskuragarriak behar dituztelako. Kontratu sozial horretan «memoria» dosiak ere agertu behar du. Gure lan- eta gizarte-eskubideak aurreko belaunaldien borrokatik sortu zirela gogorarazteko. Ezer ez da doan izan eta erraza da galtzea.
Globalizazioak eta deslokalizazioak astindu eta zailtasun sozioekonomikoak dituzten pertsonak ere ezin dira korronte populisten esku utzi. Edo hiri-eliteei mesfidantzaz begiratzen dieten landa-biztanleei. Edo biztanleria migratzailea —gai konplexua bere kudeaketan eskumen-eremu desberdinetan— segurtasun-arazo bihurtzea, kultura-aniztasunaren eta -aberastasunaren balio bihurtu beharrean. Ekitatea, gizarte-kohesioa eta, beraz, bizikidetza dira xenofobiaren hazkundearen aurkako txertorik onena.
Ez da erronka erraza. Ultraeskuina espezialista da ezberdintasuna beldur eta gorroto bihurtzen. Halaber, Ongizate Estatua desberdintasunean eta eskubideak murriztean oinarritutako eredu batekin ordezkatzea planteatzen du, askatasunaren bandera faltsu baten pean. Baina argi dago ezkerreko diskurtso batzuk inguratzen dituen onkeria gainditu behar dela eta arazoei aurre egin behar zaiela saihestu beharrean. Pragmatismo politikoa aplikatzea, giza eskubideak eta pertsonen duintasuna errespetatuz. Kontrakoa ultraeskuinari bere hauteskunde-tokia eta demokrazia bera txikitzeko estrategia zabaltzen uztea da.
Eta, aldi berean, frustrazioak eta nahigabeak desaktibatzeaz gain, irtenbideak eta posizioak aktibatu behar dira. Prestakuntza eta informazioa ezinbestekoak dira. Eskubideak eta demokrazia bera ezin dira lortutzat jo. Genero-berdintasuna, esaterako. Asko kostatu zen horretan aurrera egitea, eta desagertu egin daiteke beste alde batera begiratzen badugu. Belaunalditik belaunaldira transmititu beharreko gaia da. Memoria etorkizuneko kontua da, eta ez errepikatzea bermatzen du. Memoria kritikoa etorkizuneko ikuspegiarekin.
Izan ere, eskubide horiek lortu eta mantentzen badira, zenbaitek, bere garaian, «komuna» «indibiduala» baino lehen jarri zutelako lortu eta mantendu dira; «publikoa» «pribatua» baino lehen. Desafekzio politikoak eta indibidualismoak indartsuenei eta irteera-lerroan posizio hobea dutenei bakarrik egiten die mesede. Ez gaitzatela engainatu. Horregatik, politika aldarrikatu behar dugu, politika eginez, sareetan lan eginez. Ultraeskuinak formulak esportatu ditu herrialde batetik bestera. Indar demokratikoek ere egin behar dute. Autoritarismo teknologikoaren aurrean erresistentzia eta erreakzioa aktibatu behar dira, autoritarismo hori botere-espazio errealak betetzen ari baita, gobernuak eta estatuak ordezkatuz. «Adimen kolektiboa» «adimen artifizialaren» aurrean. «Printzipioak» «algoritmoen» aurrean.
Komunikabide fidagarriak eta etikoak sustatzeko garaia ere bada. Laster onartzea espero dugun Nafarroako bigarren Bizikidetza Planaren zumeetan daude osagai horiek guztiak. Eta gure egunerokoan egon behar dute herritar eta ordezkari publiko gisa. Asko daukagu jokoan. Demokrazia dugu jokoan. Etorkizun komuna dugu jokoan, iraganeko akatsik errepikatu gabe. Berandu baino lehen, etorkizuna orain da.
