Joan den urriaren 23an, Nafarroako Parlamentuko Memoria eta Bizikidetza Batzordeko kideok Rozalejoko markesaren jauregia bisitatu genuen, birmoldaketa-lanen azken fasean baitago.
Okertzeko beldurrik gabe esan dezakedala uste dut —eta, bestela, zuzenduko naute bisita horretan nirekin parte hartu zutenek— txundituta atera ginela, bai eraikinagatik beragatik, bai bertan egindako lanengatik. Eta, batez ere —eta hau kontu pertsonala da—, bere barnean hartuko duenagatik: memoriaren, bizikidetzaren eta giza eskubideen aldeko apustu gisa duen balio sinboliko handiagatik; memoriaren politika publikoak Iruñearen erdigunean kokatuko dituelako, ez espazio fisiko huts gisa, baizik eta, era berean, gobernu haren —orain hain urrun dagoen 2018ko hura, proiektu hori mamitzen hasi zena— eta Nafarroako herritarren beraren konpromiso ukaezinaren isla gisa; izan ere, Memoria eta Bizikidetza politika publikoen aldeko proposamen eztabaidaezin bat bere barnean hartzen du, gizartearen ardatz egituratzaile gisa, eta, iraganaren berreskurapenaren bidez, etorkizun partekatu baterako oinarriak ezartzen ditu, bakearen, demokraziaren, bizikidetzaren, justiziaren, elkarrizketaren eta askatasunaren balioetan oinarrituta, egungo eszenatokian erabat ezinbestekoak direnak.
Izan ere, ez daukat zalantzarik, Geroa Bain ez dugu batere dudarik, Rozalejok gogoraraziko digula, egunez egun, ireki eta gero, gizarte amnesiko batek, iraganera begirada kritikorik egin gabe jotzen duenak, zailtasun etiko, sozial eta demokratiko handiak izango dituela bizikidetza bidezkoa eta egiazkoa eraikitzeko orduan.
Eta, tira, subkontzientearen gauzak, inoiz ulertzen ez ditugunak... jauregiko aretoetan zehar gindoazela, balkoi batetik San Zernin dorrea ikusten genuen bitartean, edo leiho batetik Katedralekoa, ezin izan nuen ekidin gogora ekartzea 2019ko udaberrian eraikinaren okupazio inozente eta ustekabeko hura, garai hartako udal agintariek beste aldera begiratzen zuten bitartean egina; edo artikulu hori, hurbileko egunkari batean plazaratuta, baina ez zero kilometrokoa, proiektua «Barkosen boutade» gisa kalifikatu zuena; edo parlamentari batek (haren izena gogoratu nahi ez dudana) Nafarroako Parlamentuko hemizikloan adierazi zuena... subkontzientearen gauzak, nioen.
Bada, Barkos anderearen eta haren gobernuaren —orokorki— uste sendoari esker gainditu ziren une zail eta oztopotsu haiek. Eta boutade horrek bide emango dio eraikin eder bati, herritarrei irekia, memoria-politikak Iruñeko erdigunean kokatuko dituena. Eta, jakina, Geroa Baitik ospatuko dugu.
Eta, jakina, bat gatoz Ollo kontseilariak planteatutako helburuarekin, Rozalejok Nafarroako mugak gainditu ditzan. Eta iragarri du memoria historikoaren, giza eskubideen eta askatasunaren alde lan egiten duten eragileen nazioarteko sare bat ehuntzen hasiko direla, egungo olatu erreakzionario, inboluzionista eta ukatzaileari modu unibertsalean erantzuteko. Olatu horrek ere mundu mailako izaera du, baina tokiko ondorio desberdinak ditu. Izan ere, agerikoa da, mundu mailako mehatxu baten aurrean bagaude, eskuin muturreko goraldian herrialde batetik bestera esportatzen diren hainbat adierazpen eta formularekin ikusten ari garen bezala, logikoa dela tokiko eragileen arteko lankidetzetan oinarritutako erantzun global bat ere planteatzea. Eta Rozalejo bide ezin hobea izan daiteke horretarako.
Atsegin handia ematen digu Txileko Memoriaren eta Giza Eskubideen Museoarekin eta Buenos Airesko Memoriarako eta Giza Eskubideen Sustapen eta Defentsarako Gunearekin (lehengo ESMA) lankidetzan aritzeko formulak bilatzeak. Izan ere, zer alde dago Hebe de Bonafiniren eta Mikel Zabaltzaren amaren artean? Bat ere ez, batere ez.
Izan ere, akats handia izango zatekeen Rozalejo kudeaketa burokratiko hutserako eraikin bihurtzea, nahiz eta memoria eta bizikidetza politiketarako izan. Zuzendari nagusientzako, liburuzainentzako edo artxibozainentzako bulegoetan; edota areto argi eta zabaletan, funtzionarioek edo haien buruek soilik erabiltzeko. Oso egokia da bertako hormak gainditzea, Katedraleko eta San Zernineko dorreen gainetik hegan egitea, Nabarreria plazatik haratago joatea, eta herritarrei eta elkarte-memorialistikoei irekitako espazio bihurtzea, erakusketak, dokumentu zikloak eta era guztietako jarduerak antolatzeko, gaur egun hirian zehar hainbat espaziotan sakabanatuta daudenak. Jarduera horiek, zalantzarik gabe, aberastu egingo dira estatuko eta nazioarteko beste zentro batzuekiko lankidetza horiekin.
Eta guztiz egokia da, halaber, erreferentziazko Dokumentazio Zentro gisa ateak irekitzea, 8.000 liburuki baino gehiago dituen liburutegi espezializatu batekin, Oroibidea artxibo erabiltzeko aukera emateaz gain, memoriaren arloan munduko atari eta ikus-entzunezko dokumentu-funts handienetako batera. Azken batean, dokumentazioa, dibulgazioa, parte hartzea eta kultura konpromiso etikotzat hartzen dira.
Bertan izango dira 1936ko kolpe faxistaren ondoren eraildako 3.500 pertsona baino gehiago; ETAk eraildako 38 pertsonak; eta estatuaren beraren, bere indar polizialen edo eskuin muturreko taldeen indarkeria jasan zuten dozenaka pertsonak. Errespeturik handienetik, eta testuinguru biktimologikoak nahastu gabe.
Rozalejok, XVIII. mendeko jauregiak, gure oroimenaren etorkizuna hartuko du.
