Telesforo Monzon, martxoaren 9a

Bere heriotzaren 30. urtemuga da. Bergararra zen, lapurtarra luzaz, nafarra beti: «Resulta ridículo e indignante oír hablar de que Nafarroa... ya vendrá, ya se incorporará, ya se sumará a las instituciones vascongadas. Nafarroa no tiene por qué venir a ninguna parte, ni incorporarse a nada, ni sumarse a nadie. A Nafarroa le corresponde estar y ser (Egon eta Izan). Nafarroa es Nafarroa. Nafarroa comienza en las playas del Cantábrico, que es el mar de Nafarroa. Nuestra lengua es la "Lingua Navarrorum". El arrano beltza da sombra a todos los vascos de la tierra. Iruña es la capital de Euskal Herria entera. Una sola consigna suprema, un solo grito por encima de todos los otros: Gora Nafarroa Batua!».

Eta, nik diot, gora!

Eta, berak zioenez, «denok Nafartarrak gara».

Areago, dudan ahotsikhurbilenak oroitaraztendidanez, Telesforok berakidatzi zuen espainiarrek bera nonbait atxilotzekotan,Iruñean nahi zuela, euskaldunon hiriburuan, alegia.

Areago oraindik, hilondorengo Aberri Egunbatean abertzale batek haren alarguna agurtu zuen Iruñean, eta ea zer moduz zegoengaldetu ere. Ganuza andereak honela erantzun zion: «Aquí, donde hubiera estado él».Non kausitu orain horrelakorik? Espainiar bati irakurri nion Monzon abertzalea zela erregeak «marqués» izendatu ez zuelakotz. Eta jeltzale bati aditu nion Monzon ezker abertzalean zela lehendakari hautatu ez zutelakotz. Nik ez diet sinesten, ez espainiarrari, ez jeltzaleari, horrezaz inoiz frogarik aurkeztu ez dutelakotz. Eta, ai ene, ai frogarik balute... Haiek ederki erabiliko lukete!

Izan ere, hau adierazi zuen 1976ko elkarrizketa batean:

«Yo condeno sin vacilar la oligarquía de Euskadi, y si no la destrozamos, nos destroza ella a nosotros [...] He soñado miles de veces con el día en que se construya el Gobierno vasco en Iruña».

Jarraitu beharreko eredua ote? Berak eman zuen erantzuna, jada adinekoa zelarik, demokraziaren espetxean sarturik:

«Ez dut nere kaleratzea onhartuko diruketa baten truke. Euskal Herriaren borrokari buruz ohorea ta askatasuna ez dira diruz erosten. T. de Monzon-Olaso». Baina hemen, gehien erakartzen nauena bere hondarreko artikulua da, ez dakit azkena izan zenentz, baina bai 1981eko otsailekoa. «Hiru oinarri» aipatu idazkian esaldi ikaragarria adierazi zuen:

«Geroari buruzko Euskal Herriak hiru oinarri ditu. Hiru oinarri hauek nagusiak dira eta hauetan finkatu behar dugu Euskal Herriaren Geroa. Hauek dira: Eremuzko, lurraldezko osotasuna, biztanleen osatasuna, Euskal Herrian bizi diren biztanleen osatasuna eta euskara». Eta, haien inguruan, honakoak azpimagarri:

«Euskal Herria, gaur, Adurren hasi eta Ebroraino doa [...] Nik ez nuke sekulan ere onartuko politikazko irtenbide bat Hego Euskadirentzat Nafarroa ez baldin badago barne [...] Herri bat sortu nahi baldin badugu eta bere buruaren jabe izan nahi baldin badu oinarri nagusi bat behar dugu eta oinarri hau Euskara da». Edonola ere, eta 2011ko politika dela medio, auskalo zer erranen luke, basamortu ideologiko hau ikusterakoan, baina 1978ko urrian artikulu berezi bat sinatu zuen, horren bukaeran hau isuriz:

«Â¿Qué mano misteriosa anda aquí desgarrando todo posible entendimiento entre abertzales? No deja de ser curioso que en cuanto cualquier resquicio de esperanza en este sentido aparece ante nosotros, haya quien, de aquí o de allá, se levante inmediatamente para cerrarle la puerta. Lo que está pasando en este pueblo va siendo algo muy extraño e inquietante».

Ez dakit nortaz ari zen, sasiezkertiar sasiabertzale diren komisario politikoez, Aralarreko buruzagiez, jeltzale nagusiez, autonomismoa aberastekotz erabili dutenaz, hemen etxalde handia izatekotz Hirugarren Munduko langileria zapaltzen dutenaz, edota euskal irakaskuntzan, berdin dio ikastolak edo D eredua, bere olerkiak eta abestiak aipatu ez eta praktikan debekatzen dituzten irakasleez... Bada, ene aldetik, Iruñea euskaldun, abertzale eta ezkertiarraren aldetik, eta PeiotaPantxok ziotenez, agur eta ohore, Montzon Telesforo!