Interpretaziora kasualitatez ailegatu zela argitu ohi du Jone Laspiurrek (Donostia, 1995); izatez, orain gutxi hasi zaio bere buruari aktore titulua aitortzen. Pasioz mintzo da ofizioaz: pasioz, hitzik esan gabe publikoari zernahi emozio transmititzeko aukeraz; pasioz, eszena bat in situ interpretatzean espero gabe azaldu daitezkeen ñabardurez. «Beti gorde behar duzu zure zati bat hor gerta daitezkeen ezusteko guztietarako, eta hori oso ederra da». Eta, era berean, pasioz ezpainetaratzen ditu aktorearen begietatik aztertuak bai baina beren-beregi interpretazioari lotuak ez diren askotariko katebegiak ere: migrazio politikak, sariek ekarritako «deformazioak», euskal zinemaren ajeak.
Gaur egun, Asier Urbietak zuzendutako Faisaien irla filmean ikus daiteke Laspiur zinemetan pantailaratua. Laidaren rola jokatu du: Bidasoko muga igerian zeharkatzen saiatzen ari diren bi pertsona itotzear daudela ikusi, eta haiei laguntzeko uretara salto eginen duen emakumearena.
Hilabete inguru joan da Faisaien irla aretoetan estreinatu zenetik. Gozatu duzu tarte hau?
Esperientzia gisa haluzinantea izan da, promoziotik hasita. Bidea Gotemburgen [Suedia] hastea, beste herrialde batzuetan barrena jarraitzea, festibal oso politetan egon izana... oso-oso ederra izan da. Batez ere, daukagun ekipoa dugulako. Lagunarteko zerbaiten parekoa izan da askotan. Eta, gainera, kontuan izanda pelikulak zer jorratzen duen, filma estreinatu denetik oso garrantzitsua iruditu zaigu solasaldi asko egitea. Herri pila batean izan gara, eta, besteak beste, Irungo Harrera Sarearekin eta Gari Garaialde fotokazetariarekin ere egon gara, luze hizketan.
Esana duzue grabaketa prozesuan sarri ikusten zenituztela fikzioa eta errealitatea elkarren artean gurutzaturik. Esaterako, ikusten zenutenean Sambou Diaby bai, bera geldiarazi egiten zutela mugan grabatzen ari zinetenean. Zer emozio gailendu zaizu?
Frustrazioa. Alde batetik, ikusita instituzioek ez dutela beren lana egiten, eta ikusita badagoela jende boluntario pila bat azal eta larru ematen egunero, egunero-egunero. Pelikula egiten ari ginen bitartean, ez genuen ia kontakturik izan Harrera Sarearekin, gurea fikzio bat zenez, zuzendariak-eta horretatik aparte lan egin nahi izan baitzuten. Baina orain bai, promozioan dezente egon gara Harrera Sarekoekin, eta ni... ni oraindik ere gehiago jantzi naiz bukaerako aldi honetan.
Nola, adibidez?
Adibidez, pelikula Irunen eman genuenean, solasaldia egin eta gero Harrera Sarekoak gerturatu zitzaizkigun, eta askok zera esan ziguten: «Laida hori neu naiz; asko gara Laida hori». Eta benetan hunkituta zeuden. Azken batean, hori da haien egunerokoa: bizia arriskuan jartzen dute, legeari begira ere bai, eta istiluetan sartzen dira. Prest daude desobedientzia zibil hori egiteko, eta beste askok haiei esker lortzen dute gutxieneko-gutxieneko batzuk izatea mugara iristen direnean. Hau da: informazioa, arropa garbia, lo egiteko lekua. Baina, batez ere, informazioa, zeren jende asko iristen da ezer jakin gabe.
Eta filmaketa egin baino lehenago jantzi izan bazina? Pertsonaiari diferente heldu izanen zenion horiek guztiak aurrez ezagutu izan bazenitu?
Ziur baietz. Baina, egia esan, nik neuk ere ez nuen nahi izan, zeren nire pertsonaia, hain zuzen, horretaz aparte bizi da ordura arte, ez dauka ideiarik ere horretaz, eta bat-batean egiten du topo errealitate horrekin.
Ikusi gehiago
Urbietak aitortua du Laidaren pertsonaia propio sortu zuela zuretzat, pertsonaia trazatzen ari zenean buruan baitzeukan «kristoren nortasuna zuen norbait, akziozkoa, zerbait pentsatu eta egin egingo zuena». Zer pizten dizu horrek?
Neurri batean normala da, zeren egia da orain arte egin ditudan pertsonaiak mota horretakoak direla. Eta presente daukat, baina ni neu ere harritzen nau. Askotan, ez gara ohartzen zer irudi ematen dugun. Niretzat ez da zerbait aurrez eta nahita lantzen saiatzen naizena, baina, halere, aitortzen dut badaukadala beldur apur bat emakume gogorren roletatik ezin irten geratzeko, eta hori aldatzen hasi nahi dut.
«Badaukat beldur apur bat 'emakume gogorren' roletatik ezin irten geratzeko, eta hori aldatzen hasi nahi dut»
Gerta litekeelako inbutu izatea, kalterako?
Bai, eta, bestela, hau ere kuriosoa da: 29 urte ditut orain, eta interpretazioak duela bost urte harrapatu ninduen, gaztarotik helduarorako aldi horretan, eta izugarri aldatu naiz urte hauetan. Hori bai, nabaritzen dut urtez urte aldatuz noala eta gauza bera gertatzen ari dela pertsonaiekin ere, zorionez. Badaukat esperantza hori, pertsonaiek nirekin aurrera egingo dutelakoa.
Asier Altunak zuzendutako Karmele filmean jokatzen duzun rola izan daiteke horren adibide? Karmele Urrestirena egin baituzu.
Horretan bai, aukera eduki dut askoz espektro handiagoa egiteko, hamar urtean gertatzen den istorio bat izan baita. Pertsonaiak arku handia dauka, eta hori beti da opari handi bat aktorearentzat.
Oro har, nola eraikitzen dituzu pertsonaiak? Eta non?
Galdera asko eginez. Guztiz erabakigarriak zaizkit aurreko hilabeteetan zuzendariarekin mahaian eserita emandako tarteak. Niretzat oso garrantzitsua da asko-asko hitz egitea, baita hitz-aspertuan ere: dela garagardoekin, dela kafe bat hartzen, baina asko eta luze. Gainera, hori zuzendariei ere asko gustatzen zaie normalean.
Egiten dizkiezun galderak beti dira pertsonaiari loturikoak, edo izaten dira bestelakoak ere?
Pertsonaiaren ingurukoak dira, bai. Interpretazioan, interesatzen zait une oro jakitea zergatik diodan esaten ari naizen hori. Zergatik esaten ari naizen hau, zergatik egiten duen nire pertsonaiak galdera hori. Eta, gero, noski, eraikiz joango naiz nola esango dudan bakoitza, ñabardurak gehituko ditut. Batzuetan, ulertzea ere bada kontua. Izan ere, pertsonaia batzuekin ez zara bat etorriko gauza askotan. Edo imajina dezakezu haiekin ez zinatekeela ondo moldatuko ere. Baina ulertu behar dituzu. Eta nik uste dut hori dela guk egin behar izaten ditugun prozesuetatik politenetako bat: beste ikuspuntu batzuk ulertzea, eta halere jakitea bereizten zu nor zaren.
Faisaien irla-n nabarmen, baina batez ere Negu hurbilak (2023) filmean, berebiziko inportantzia dute zeu bakarrik azaltzen zaren eta batere hitzik ez duten eszenek. Horrelakoei nola heltzen diezu?
Hausnarketa dute oinarrian. Eta aktore gisa, sekulakoa iruditzen zait pertsonaiaren barne pentsamenduak eta emozioak publikoarentzat ikusgarri egin ahal izatea begirada batekin bakarrik. Erronka handia da, baina asko disfrutatzen dut.
Zure indarguneetako bat da?
Uste dut baietz. Eta, Faisaien irla-n ere, uste dut Asierrek lan handia egin duela horretarako; kamera denbora guztian dago nire gainean, nire begietan.
Zinema proiektu handietan hasi eta berehala erdietsi zenuen aitortza: emakumezko aktore berri onenaren Goya saria eman zizuten Ane filmagatik, 2021ean. Ikusgaitasuna bai, baina jasotako proposamen kopurua ere neurri berean puztu zuen horrek?
Kontua da ez dakidala, eta inoiz ezingo dudala jakin, zeren nire ibilbidea orduan hasi zen. Saria nire bigarren lanarekin lortuta, hasieratik egon zen hor. Baina egia da izaten dela halako espektatiba bat, jendeak uste baitu kristoren lan zaparrada etortzen zaizula segituan. Niri ez zitzaidan justu hori gertatu, baina izan dut halako jarraitutasun bat. Bat-bateko gorakada izugarririk ez, baina ezta jaitsierarik ere.
«[Proposamenik ez izateari] Aktore guztiok diogu beldurra, e? Izen handikoek ere bai. Justu lanean ari ez zarenean, irudipena duzu ez duzula berriz ezer egingo»
Lan idorteak izateko izua zenbateraino zaizue itogarria aktoreei?
Horren beldurra aktore guztiok dugu, e? Izen handikoek ere bai. Justu lanean ari ez zarenean, irudipena duzu ez duzula berriz ezer egingo. Eta, gainera, ni konturatu naiz aktorearena iraupen lasterketa bat dela, benetan. Inoiz ez dakizu gauza batek zertara eramango zaituen gero. Agian, norbaitek ikusiko du aspaldi egin zenuen film labur batean nola interpretatu zenuen pertsonaia txiki bat, eta baliteke zazpi urteren buruan etortzea horrekin lotutako proposamenen bat.
Eta, Goyaren kontura itzulita, ez dut sumatu halako korrelaziorik sariaren eta proposamen kopuruaren artean. Toki konkretu batean kokatzen ote zaituen? Bai. Eta izan daiteke halako kalitatezko zigilu moduko bat, baina batez ere kanpora begirakoa da, eta ez dizu ez dakit zer bermatzen.
Espainiako dei askorik ez zenuen jaso?
Ez, nik Euskal Herrian egin dut lan ia beti. Pare bat gauza txikitan salbu, beti hemen. Eta hori bai, asko nabaritzen dut: estatu mailara ez da hain erraz salto egiten.
2023an estreinatutako Las personas que no fuman deberíanser ceniceros film laburrean (Erretzen ez duten horiek hautsontziak izan beharko lukete) protagonistaren rola jokatu zenuen: Goya bat irabazi berri duen Jone aktorearen rola. Eta, hain zuzen, beste filmen bat proposatuko dioten zain dago bera, antsiak jota, deiaren esperoan. Eszena batean, balantza batean bere pisua neurtzen ageri da, eta, zehazki zenbat kilo dituen ikusi ondoan, berriz egiten du proba, baina garaikurra eskuetan harturik; ikusi nahiko balu bezala hura eskuetan duelarik pisu handiagoa duela. Irudi hori bera ere izan daiteke sari batek nork bere buruari ematen dion balioa aldarazi dezakeelako froga bat.
Bai, kuriosoa da sariak nola deforma dezakeen autopertzepzioa ere. Niri dagokidanez, sariarekin gertatu dena polita iruditzen zait orain, jada nire parte baita, neure bilakatu dut, baina bolada batean amorrua ere izan nion. Zeren, iruzurgilearen sindromea berez baldin bada ohikoa, sari batekin are eta ohikoagoa da. Eta batez ere hasiberria bazara. Nik hasieran beste ikasketa batzuk egin nituen, eta beti daukat bizkar gainean motxila hori, hau guztiz nire bidea ez balitz bezala. Orain hasi naiz neure burua aktore gisa ikusten.
Oro har, zer irizpideren arabera aukeratzen dituzu proiektuak?
Uste dut gidoian ikusten dudala.
Hortaz, zirraragarria izanen zaizu gidoia estreinakoz irakurtzen duzunekoa.
Oso. Eta, halere, zaila izan daiteke zer egin jakitea. Batzuetan, jende interesgarriaren film laburrak iristen zaizkizu, igual jende gazte-gaztearenak, potentziala ikusten diezu, baina iruditzen zaizu proiektua oraindik ez dagoela aski landua. Baina argi dut gidoi on bat idaztea oso zaila dela.
«Proiektu handien artean bakarrari esan diot ezetz, eta hala egin nuen nik sinesten dudanaren guztiz kontrakoa zelako politikoki eta etikoki»
Zeri esan diozu ezetz?
Proiektu handien artean bakarrari esan diot ezetz, eta hala egin nuen nik sinesten dudanaren guztiz kontrakoa zelako politikoki eta etikoki.
Madrilen bizi izandakoa zara, baina badira urte batzuk Euskal Herrira itzulia zarela. Inoiz iruditu zaizu hona etorrita lanerako ate asko utzi dituzula atzean?
Ez. Batetik, ez dudalako sentitzen Madril atzean utzi dudala. Eta, bestela ere, gaur egun aktoreak estatu osoan daude, Katalunian ere izugarri eszena interesgarria dago, eta, Euskal Herrian ere, ematen ari diren diru laguntzengatik, jende guztia ari da hona etortzen filmatzera. Madrilera joandako jendea hona itzultzen ari da. Euskal Herria oso garai oparoan dago filmaketei dagokienez.
Oparo, baita euskarazkoetan ere?
Horixe da kontua; asko grabatzen ari dira hemen, baina euskaraz ez horrenbeste. Azken urteetan salto handia izan da: hor daude moriartitarrak, eszenan oso leku indartsua hartu dutenak; hor dago Paul Urkijo, genero fantastiko horretan leku handia hartuta. Loreak-en eta Handia-ren garaitik ere egon da eraldaketa nabarmen bat, eta hor egon zen Oreina ere. Eta, hala ere, urtean zenbat produkzio izaten dira euskaraz? Bi?
Izan, ere, askok diote euskal zinema bere gorenean dela, baina, aldi berean, sektoreko zenbait ahotsek ohartarazi dute ideia hori puzteak «autokonplazentzian erortzeko arriskua» dakarrela.
Baliteke gorenean egotea, baina betiere aurrekoarekin konparatuta. Ni eta orokorrean nire belaunaldiko denok hazi gara apenas erreferenterik gabe. Aupa Etxebeste!,Kutsidazu bidea, Ixabel eta halakoak geneuzkan, eta horrekin egin dugu aurrera. Orain askoz gehiago egiten ari dira, zorionez. Baina, egia esan, uste dut badagoela grina estatu mailan eta nazioartean kokatzeko, eta hemen lan handia falta da oraindik.
Negu hurbilak-en Iruñeko aurrestreinaldian, Mikel Ibarguren eta Ekain Albite zuzendariek nabarmendu zuten hemen ate asko aurkitu zituztela itxita. Esan zutenez, askori «ahoa betetzen zaie euskal zinema defendatu behar dela esanez», baina gero ez dago aukerarik askorentzat.
Nik ere hala sentitzen dut. Inolako laguntzarik gabe egiten ari dira produkzio batzuk, ekoizpen txikiak, eta askotan ez dira hain argitara ateratzen. Interesak oso konkretuak dira, eta, igual, joera dago korronte komertzialagoetara jotzekoa. Eta orain ikusten ari gara nola ari diren gauzak filmatzen bai euskaraz, baina baita gaztelaniaz ere, ez dakit zer plataformatarako...
«Entzunda daukat [film batzuk] bi hizkuntzetan grabatu bai, baina espainolezko sekuentziei garrantzi handia ematen zaiela eta euskarazkoak apenas lantzen direla»
Kirrinka eragiten dizu horrek?
Entzunda daukat bi hizkuntzetan grabatu bai, baina espainolezko sekuentziei garrantzi handia ematen zaiela eta euskarazkoak apenas lantzen direla; euskarazkoak albo batera uzten direla, edo kentzen direla... Euskarazko zinema bat izatea nahi badugu, benetan konprometitu beharko dugu. Euskal Herrian bertan baditugu errealitate pila bat oraindik islatu ez direnak, eta euskararekin berarekin ere hasiberri gaude gauza askotan.
Zeren falta sumatzen duzu?
Adibidez, uste dut euskalkiekin ere lan aberats pila bat dagoela egiteko.
Filmak euskalkietan, hortaz?
Bai. Ohituta gaude ETBra, eta han lan handia egin dute euskara batuarekin, baina uste dut horri buruzko eztabaida oparo asko etorriko direla etorkizunean.
«Zaila egiten zait sentitzea hanka puntetan bezala ibili behar dudala»
Pertsonaiaren eta pertsonaren arteko teilakatzea dakar Faisaien irla filmeko eszena batek. Laida ostatuan da gau batez, kezketatik ihesi-edo, eta musika jarria dago han. Halako batean, Nakar taldearen Nakar kantua aditu daiteke. Laidak ezagutzen du abestia, eta haren gainean hasi da kantuan, eta, hala, bi geruzatan baina bat eginik ageri dira Laspiurren ahotsa eta, atzera, Laspiurren ahotsa. Aktorea ez ezik, abeslaria ere bada, eta artearen beste adar bati loturik ere badago aspaldi: Arte Ederrak ikasitakoa da, batik bat eskulturan espezializatua.
Nola bizi dituzu artearen adierazpide diferenteak, elkarren artean urtuak bezala ala guztiz bereizita?
Banatuta dauzkat mundu horiek. Oraingoz behintzat, interpretazioa profesionalki hartzen dut, musikari guztiz plazeretik heltzen diot, laguntasunetik, aisialditik edo ikuspegi politikotik, eta, arte ederrak, gaixoak, hor nonbait gelditu zaizkit, atzean.
Aktore hasi nintzenean esperantza neukan guztiarekin aldi berean jarraitu ahalko nuela, baina denborak erakutsi dit oso zaila dela. Gauza batean benetan energia jarri nahi baduzu, nahitaez alboratu behar dituzu beste batzuk. Igual ez guztiz, nik argi baitaukat ez ditudala inoiz guztiz alboratuko ez artea ez musika, baina, agian, nire plazererako gauzak dira gehiago: gustatzen zait hala izatea eta uste dut babesten ditudala. Nakar, adibidez, zerbait oso-oso intimoa dela sentitzen dut, eta ez nuke nahi gehiegi zabaltzea. Azkenaldian kontzertu pila bat ematen ari gara, baina tira.
Espero gabe?
Bai, bai. Ez dugu bideoklipik atera, elkarrizketak ere apenas eman ditugun... berez, bide nahiko diskretua egitea da ideia...
«Nakarren, laurok performatzen dugu. Hori bilatuz joan gara, ikertu egin dugu. Asko gustatzen zaigu makarreoa performatzea, nahiz eta gero nahiko xamurrak garen...»
Kontzertuek zenbat dute performatibotik?
Asko, laurok performatzen dugu. Hori bilatuz joan gara, ikertu egin dugu. Asko gustatzen zaigu makarreoa performatzea, nahiz eta gero nahiko xamurrak garen... Baina plazer bat da eszenatokira igo eta jarrera guztiz punkia hartzea. Bueno, zer esango dut nik: nerabezaro osoa pasatu nuen punkean murgilduta, eta ez nuke galdu nahi.
Ikusi gehiago
Nakarreko kantuak aldarri eta mezu kritikoz josiak dira; musikaren bitartez aurkitu duzu zinemako lanetan akaso hain libre zabaldu ezin dituzun mezuak plazaratzeko zirrikitua?
Bai. Gainera, gu mugitzen garen musika eszena oso konkretua da: ez gaude zirkuitu komertzial batean, gure esparrua gaztetxeak dira batez ere, eta lokalen bat. Beraz, hor askatasun handia daukagu nahi duguna esateko eta egiteko.
Eta bada paradoxarik ere. Vocento taldeko hedabideetan argitaratuta azaldu den zure erantzun batek hautsak harrotu ditu berriki, besteak beste esan duzulako ez duzula Polizia maite, baina, aldi berean, Nakarren hainbat abestitan esaten duzue halakorik.
Hori ez dakit oso ongi nola kudeatu. Ematen du ez naizela kontziente ni giro politizatu batean bizi naizela eta hemendik kanpo testuingurua ez dela hain horrelakoa. Eta gero bai, ohartzen naiz zer despolitizatuta dauden diskurtso gehienak. Gainera, badirudi aktoreek ez daukagula erantzukizun politikorik, edo ezta iritzirik ere, sikiera.
Sufriarazten dizu horrek?
Amorru handia ematen dit. Zaila egiten zait sentitzea hanka puntetan bezala ibili behar dudala.
Inor ez mintzeko?
Normalak iruditzen zaizkidan gauza batzuk esateko.
Jakin aldizkariak euskal musika eszena «heteropatriarkal», «matxista» eta «hiperkapitalistaren» azterketa feminista dakar bere azken zenbakian. Zuk zenbateraino sumatzen duzu eszena maskulinoa dela?
Guztiz. Egoera gehienetan emakumezko bakarra naiz.
Eta zenbateraino zaizu hori gatazkatsua?
Neurri batean, ohitua nago, zoritxarrez. Bestalde, zorionez, gu igual ez gaude zirkulu superhiperkapitalista horretan, baina, halere, orokorrean eszena kudeatzen duten guztiak gizonak dira beti.
Eta, ez pentsa, talka handiak ditut barruan. Erreparatzen diot talde barruan sortzen diren rolei, eta, oro har, bakoitzak egiten dituenei... orokorrean, arrakala sentitzen dut, deseroso nago askotan, eta askotan galdetzen diot neure buruari ea oraindik ere deserosoago sentitu beharko nukeen.
Oholtza gaineko esperientzia ere baldintzatua ikusten duzu?
Zaila zait aurkitzea zer performance mota egin nahi dudan, eta hor bai, adiskidetze moduko bat eduki behar izan dut neure buruarekin. Uste dut urte askoan gauza femenino asko alboratu ditudala, eta, orain, queer-ak eta transfeminismoak erakutsi didanetik abiatuta, kontrako bidea egiten ari naiz, feminitatea nolabait besarkatzeko; hor nabil.
Zuek kide zareten Balio Dute kolektiboa badabil bestelako zirkuituak sorrarazi nahian, eta berriki sortu dute Aurka egitasmoa ere. Indartsu ikusten dituzu bide horiek?
Bai. Zorionez, talde asko daude gaztetxeen eszenari eusten diotenak, adibidez. Baina ezin da ukatu azken urteetan eraldaketa handi bat gertatu dela, eta, bat-batean, lehen hain errazak ez ziren gauza batzuk, festibal handietara iristea-eta, errazago bilakatu dira orain, eta jende gehiago ari da haietatik pasatzen. Eztabaida mahai gainean dago, eta hori interesgarria da.
