Azaroan hiru urte beteko dira Aranzadi zientzia elkarteak Irulegiko Eskua jendaurrean aurkeztu zuenetik. Jakinarazi zutenetik hizkuntza baskonikozko idazkunik zaharrena aurkitu zutela hartan. Eta lehertu zenetik euforia. «Hura bai poza!», freskatu du orduko sentipena Oroitz Zabalak (Zizur, Nafarroa, 1983). Eta, poza bai, baina, gainera, aurkikuntza horri buruzkoak ikus-entzunezko formaturen batean jasotzeko grina ere sentitu zuen Zabalak halako batean. Eta bulkada bera izan zuen Iban Toledok ere (Ordizia, Gipuzkoa, 1978). Labrit Multimedian aritzen da bata, eta On Produkzioak ekoiztetxean bestea. Berandu gabe, elkarrekin hasi ziren Irulegiko Eskuari buruzko dokumental bat ontzeko lanetan, aipatu ekoiztetxeen babesarekin eta baita Valseurs ekoizpen etxearenarekin ere. Lanean dihardute oraindik, eta badute behin-behineko izenburua ere: Eraukon. Eskuaren mintzoa.
2022aren akaberan hasi ziren lehenbiziko urratsak egiten, eta ordutik hainbat tokitara joan dira grabaketak egitera. Baita atzerrira ere. Iragan uda, baina, etxetik aski hurbil eman dute: Arangurenen (Nafarroa) izan dira filmatzen, Irulegiko aztarnategiko indusketa kanpainan preseski. Toledo: «Izugarri eskertuta gaude Aranzadikoen laguntza eta eskuzabaltasunagatik».
Zer moduzkoa izan da indusketa kanpainako filmaketa?
IBAN TOLEDO: Grabazioak oso ondo joan zaizkigu. Halakoetan, beti nahi izaten duzu ahalik luzeena aritu, horrela aukera handiagoa edukitzen duzulako aurkikuntza berriak azaltzeko zu hor zaudela... baina, bai, oso ondo joan da dena.
Nolatan jarri zenuten proiektua martxan?
OROITZ ZABALA: Labrit Multimediak eta On Produkzioak ekoiztetxeak proiektu asko egin dituzte elkarrekin, eta Aranzadikoekin ere aritu gara aurrez. 2022aren bukaera aldera, eskuaren aurkikuntza publiko egin eta gutxira, haiekin hitz egin genuen, gaia atera zen solasera, eta zera esan genien: «Norbaitek joko zizuen atea pelikula bat egiteko honezkero!». Eta, gure harridurarako, inor ez zen horretan hasia. Pentsatu genuen merezi zuela martxan jartzea, eta, gainera, uste genuen anbizioz jokatu behar zela.
Zenbait lan abian jartzeko garaian, orri zuri bat izaten da aitzinean. Aldiz, kasu honetan abiapuntua kontrakoa ez ote den: ordurako informazio mordoa ari zen zabaltzen han-hemenka. Nola hasi zineten lana zirrimarratzen?
TOLEDO: Kontraesana eman dezake, baina duela 2.000 urteko pieza bati buruz ari gara, eta, eman dezakeen arren dena idatzita dagoela eta erraza dela hari buruzko dokumental bat osatzea, justu kontrakoa gertatzen da: gaia oso bizirik dago. Batetik, eskua azaldu zenetik gaur arte beste aurkikuntza batzuk ere egon dira —Larunbeko aldarea eta Lantzeko meatzegunekoa, adibidez—, eta eskuaren idazkiari buruz hainbat teoria eta irakurketa ezberdin plazaratu dituzte dokumentala martxan jarri genuenetik. Horrek dokumentala moldatu beharra planteatzen dizu. Izan ere, genero dokumentala ez da fikzioa bezalakoa. Fikzioa itxiagoa izan daiteke, baina dokumentala irekita izan behar duzu edozein aldaketarako.
Ikerketak oraindik martxan izanda, susmoa da dokumentalak eten puntuekin bukatu beharko duela kasik derrigor.
ZABALA: Ikerketa hari diferenteak agertu zaizkigu, baina jakin behar da noiz gelditu, eta intriga puntu hori utzi beste erremediorik ez dago. Biharko egunean zer gertatuko den, ikusiko da; adi egongo gara.
TOLEDO: Halakoak prozesu mantsoak dira; bai indusketak eta baita ikerketak ere. Esaterako, galdera hau dugu: «Zer esaten du eskuak?». Eta, bada, ez dakigu. Eskuaren esanahiaz gehiago jakin nahi badugu gehiago ikertu beharko da. Eta zer behar da gehiago ikertzeko? Ikerlariek babes handiagoa izatea. Askok oso baldintza prekarioetan egiten dute lan, eta egoera ezegonkorretan daude. Hori ere nabarmendu nahi dugu dokumentalean.
Izan duzue fikzioa erabiltzeko edo errekreaziorik egiteko tentaziorik?
TOLEDO: Ez, ez.
ZABALA: Baina animazioak bai, erabili ditugu.
Nolako animazioak?
ZABALA: Hasieran, modu batera ari ginen gidoia planteatzen, baina nazioarteko zenbaiten feedback-a jaso genuen, eta zioten agian gauza gehiegi ematen ari ginela jakintzat; ez ote ginen ari Euskal Herritik eta Euskal Herrira hizketan bakarrik. Jakinda nazioartera zabaltzeko anbizioa dugula, testuingurua ere esplikatu beharko genuela ikusi genuen, eta horretarako erabiliko ditugu animazioak. Adur Larrearekin ari gara hizketan horretarako.
«Botatzen dugun galderetako bat zera da, eta ez dakit baieztapena ere ez ote daitekeen izan, baina behintzat bada susmoa: balitekeela euskara izatea Europan bizirik dagoen jatorri aurreindoeuroparreko hizkuntzarik zaharrena»
OROITZ ZABALA Dokumentalaren zuzendaria
Zer gako nahi duzue zabaldu haien bidez?
ZABALA: Inportantea iruditzen zaigu, adibidez, euskararen historiaz dakiguna kontatzea, jendeak uler dezan zertaz ari garen eta zergatik den hau hain garrantzitsua. Izan ere, botatzen dugun galderetako bat zera da, eta ez dakit baieztapena ere ez ote daitekeen izan, baina behintzat bada susmoa: balitekeela euskara izatea Europan bizirik dagoen jatorri aurreindoeuroparreko hizkuntzarik zaharrena.
Euskal Herritik kanpo ere toki frankotan aritu zarete filmatzen: Espainian, Frantzian eta Erresuma Batuan, esaterako. Norekin hitz egiteko?
TOLEDO: Adibidez, Katalunian ere izan ginen, eta Joan Ferrer filologian doktorearekin hitz egin genuen han: euskal iberismoaren defendatzaileetako bat da. Gainera, Belfasten ere izan ginen 2023an, Aranzadik Europako Arkeologia Elkartearen domina jaso zuenekoan, eta hainbat herrialdetako adituekin izan ginen hor.
Ez dakit anekdota bat den, baina kuriosoa iruditzen zait bertan Ian Armit arkeologoak esan ziguna. Zioen haiei ere gustatuko litzaiekeela Irulegiko Eskuaren neurriko aurkikuntza bat izatea Britainia Handian, bazigula halako inbidia sano bat.
Filmaketa prozesuaz eta Irulegiko Eskua bera egiten ari den bideaz mintzo, sarri aipatu duzue zirrara hitza. Dena dela, dagoeneko kasik hiru urte joan dira aurkikuntzaren berri eman zutenetik. Zer sumatu duzue jendearengan?
TOLEDO: Hasierako boom horretan ez gaude, baina sarritan ikusten dugu ikurra han eta hemen.
ZABALA: Nafarroako Museoan pasa den abendutik dago ikusgai eskua, eta museoko bisitak aurretik halako hamar dira gaur egun. Halako hamar, museoko areto gehienak itxita izanda ere. Eskua egun batetik bestera bihurtu zen gure herriaren ikono bat, pop ikono bat, eta interesa bizi-bizi dago, eta ez da apalduko.
Eskuko idazkunaren parte ezagunenaren ordez, Eraukon elea baliatu duzue filmari izenburua emateko. Zergatik ez sorioneku edo haren aldaeraren bat?
TOLEDO: Izenburua ez da behin betikoa, eta egia da hasiera batean sorioneku erabili genuela. Baina gero hasi ziren esaten igual ez dela sorioneku baizik eta sorioneke. Gainera, hainbat adituk esan izan digute sorioneke azkar asko lotu litekeela euskal jainkosa edo dibinitate batekin. Hori gutxi balitz bezala, azken aldi honetan eraukon-en gaineko teoriek indarra hartu dute.
Hain justu, eraukon da eskuan gainjarrita dauden bi inskripzioetan berdin-berdin idatzita ageri den hitz bakarra, marra bidez zein puntadaka.
ZABALA: Bai, hori da.
Eta euskarazko eradun aditz kausatiboarekin lotu dute, besteak beste, Joakin Gorrotxategik eta Javier Velazak.
TOLEDO: Bai, aditza litzateke, eta horrek demostratu lezake eskukoa esaldi oso bat dela.
ZABALA: Gainera, haren esanahia eman baldin bada, badu zerikusia guk hemen egin nahi dugunarekin: euskararen misterioari argia eman nahi diogu.
«[Irulegiko Eskuaren idazkuna euskararen ahaide batean idatzita dagoela ziurtatu ezinaren inguruko] Eztabaida piztu izana mesede da dokumentalerako, gatazka bat mahaigaineratu digulako»
IBAN TOLEDO Dokumentalaren zuzendaria
2022an, aurkikuntzaren berri eman eta berehala, euforiak nabarmen egin zuen eztanda gizartean. Ordea, izan da zenbait ondorio behar baino lehenago zabaldu zirela kritikatu duenik, eta, are, azken hilabeteotan azaleratutako hipotesi batzuek pitzatu egin dute poz hura. Horren adibide dira Fontes Linguae Vasconum aldizkari zientifikoan emandako artikulu batzuk, zeinetan nabarmendu zuten ezin dela segurtatu eskuko idazkuna euskararen ahaide batean idatzita dagoela. Zuei nola eragin dizue eztabaida horrek?
TOLEDO: Hori ikerlarietako gutxi batzuek esaten dute.
Baina bada eztabaidarik.
TOLEDO: Bai, bai, izan da eztabaida, baina hori mesede da dokumentalerako.
Nola?
TOLEDO: Gatazka bat mahaigaineratu digu, eta gatazkarik gabeko dokumental edo film bat nahiko gatzgabea litzateke berez.
Erlazionatuta
Zer aurreikuspen dituzue estreinaldirako eta gerora ere dokumentala pantailaratzeko?
ZABALA: Azken grabaketak falta zaizkigu, eta asmoa da azaro aldera-edo grabaketak bukatzea eta, gero, muntaketa fasean sartzea. Datorren udaberrirako prest nahi genuke filma, eta, orduan, bi mugarri nagusi izango ditugu: bata, zinema festibaletara eramatea, eta gero zinema aretoetara joko dugu.
