Odisea ez da amaitu

Turkiar, tartariar, izuaren sinonimo izan da mendeetan, gaur egun beste berba batzuk erabiltzen diren legez. Asia ekialdetik abiatuta Vienako ateetara iritsi ziren Erdi Aroan. Krimean ezarri zuten estatu garrantzitsuena, Itsaso Beltz osoa kontrolatzen. Gerora, Errusiak, inperioa osatzean, konkistatu zuen, eta Stalinek sarraskitu zituen 1944an. Hogei urte daramatzate etxera itzultzen, Sobietar Batasuna erortzeaz bat, sinestekoa ere zaila den epika idazten. Baina ez da erraza.

Saia gaitezke irudikatzen zer den nazio oso bat, jaioberrietatik atso-agureetara, traidoreetatik estatuarekiko leialenetara, denak, salbuespenik gabe, trenetan sartu eta milaka kilometrotara eroatea. Saia gaitezke, baina ia ezinezkoa da neurria hartzea. Ezinezko izan zen Krimeatik kanporatu zituzten ia erdientzat. 240.000 deportatu zituzten, eta100.000 baino gehiago hil ziren urtebeteko epean. Bidean batzuk, goseak besteak, bizi-baldintzak jasanezinik beste milaka. Horrek bakarrik adierazi beharko luke tartariarrek jasandakoa genozidioa izan zela, baina berbak ere higatuegi dirudi gaur egun.

Valery Vozgrin historialariak dioenez, «deportazioaren asmoa Krimea eslaviartzea zen, errusiarrak nagusiki, baita ukrainarrak ere, baina turkiarrik, musulmanik ez. Eta horretarako estakurua izan zen traizioa. Herri oso bat zelan izango da traidore, ume zein heldu? Krimea tartariarrez hustu nahi izan zuten». 1944ko maiatzaren 18a izan zen E eguna. Aurreko otsailean Kaukasoko herriekin (txetxeniarrak, inguxak, balkarak...) goizaldean operazioari ekin eta egun bakar batean burutu zuten. Deportazioa planifikatua zela frogatzen duten agiri ugari daude. Goizaldeko lauretarako zeukaten agindua soldaduek. Bostetarako etxetik kanpo behar zuten tartariar guztiek, eta trenetan seietarako, aldean zeukatena doi-doi hartuta. Ordu laurden eman zieten. «Nik 7 urte nituen, eta ahizpak, 13; hobeto konturatzen zen zer ari zen gertatzen», gogoratu du Vozgrinek.

Itzulera

Ia mende erdiko deportazioaren ondoren, Asia erdialdetik itzuli ziren tartariarrak Sobietar Batasuna desagertu zenean. Baina tartariarren etxeak ez zeuden hutsik, errusiarrak bizi ziren. «Ez ginen etxeok berreskuratzen saiatu, inoren aurka ez gentozela argi uzteko, eta geure etxe eta etxolak eraiki genituen», dio Mustafa Jemilev Tatariarren Parlamentuko presidenteak. Aitorpen mugatua daukan erakundea da, estatuaren ofizialtasuna dauka, baina ez du inongo lurralderekiko aginterik. Ondorioz, tartariarren hizkuntza eta kultura bultzatzeko lobby-a da nagusiki. «Errusiarren errezeloa handia da, hasieratik argi utzi arren geure herrira gentozela eta ez inor kanporatzera», dio Jemilevek. Borrokak ere izan dira azken urteotan errusiarren eta tartariarren artean. Krimea errepublika autonomoa izanik, bertako agintari errusiarrek sarri oztopatu diete etxeok eraikitzea, eta eraistera ere bidali dituzte hondeamakinak.

Penintsularen definizio bikainena osatzen du Krimeak, iparraldeko tarte estua salbu, Azov itsasoak eta Itsaso Beltzak bustitzen baitute Euskal Herria baino handixeagoa den eskualde hori. Simferopol hiriburuko aireportutik lautada luze bat hedatzen da Ukrainarantz. Hegoalderantz, muinoetan kiribiltzen doa paisaia, harik eta arroila batean sartu, eta Bakxisaraira iristen garen arte. Itsasoz inguratutako herrialdean barnealdera jo zuen tartariar aginteak, mendien abaroan Krimeako hiriburua sortzera. Khanaren jauregitik lau mendez kontrolatu zuten eskualde osoa. XXI. mendean ere Bakxisarai bihurtu da tartariar berpizkundearen bihotza.

Tsarren Errusiaren konkista, ondorengo triskantza eta Stalinen deportazioaren memoria ezin lazgarriagoa biltzen dira gaur herrixka turistikoa baino ez den Bakxisarain. Murat Uzbekistanen jaio zen, bere senide gehienen moduan. «Gurasoak ere Asian sortu ziren, baina beti izan genuen presente aitona-amonek esandakoa, zeinen herrialde ederrean bizi ziren. Eta zeinen ankerra izan zen deportazioa». Tartariar berpizkundearen adierazle izan liteke arbasoen erbestean jaio, arbasoen herrialdera itzuli, turismo enpresa sortu eta etsai historiko biekin lan egitea, eslaviar zein tartariar, errusiar zein turkiar. «Geroz eta gehiago dira Itsaso Beltzaren beste aldetik Krimea ezagutzera etortzen direnak, Istanbuldik hegaldia daukagunetik batez ere».

Bakxisaraira bidean, tartariarren auzune bateko porlanezko hezurdurak ageri dira. Krimeako 300.000 tartariarretatik gutxiengo bat —5.000— etxerik gabe dago oraindik, ur eta argindarrik gabeko etxoletan bizitzen. Gainontzekoek bideratu dituzte etxeko arazoak, hala adostu baitzutenSobietar Batasun ohiko errepublikek. Turkiako eta Arabiar Emirerrietako laguntza ere izan dute.

Berpizkundea

Bakxisaraiko alde zaharraren erdigunean Ismail Gasprinski (1851-1914) idazle eta ikerlariaren estatua dago. Hemen egin zuen eskola Errusiako inperioko tartarierazko lehen egunkari librearen sortzaileak. Terciman (Itzultzailea) turkiar herri guztientzat pentsatutako kazeta zen, Asia bitarteko herriek uler zezaketen hizkuntza batuan idatzia. Kazetari eta modernotasunaren bultzatzaile sutsua izan zen Gasprinski, Krimeako kultura Europako olatuekin bat egitearen aldeko. Hizkuntza sustatu eta eskolaren garrantzia azpimarratu zuen, eta gizon zein emakumeen hezkuntza bultzatu zuen.

Baina Sobietar Batasunak Bakxisarairen gainbehera ekarri zuen. «Duela hamar urte, dena suntsituta zegoen. Berreraiki eta tartariar museoa egin dugu. Gure deportazioaren ondorioz, Krimea desegin egin zuten, baina hogei urteotan dena aldatu eta berreraiki egin dugu. Nazio bat hizkuntza eta kulturarekin hasten da». Tartariar idazle elkarteko ordezkari batek egin digu aurkezpena: «Nazio guztiek garatu behar dute beren hizkuntza». Tartariera bizi-bizirik dago, tinko eutsi diote erbestean, eta ez dute orain galtzen utziko. Baina Krimeako biztanleen %13 dira tartariarrak. Irakaskuntzan, administrazioan zein hedabideetan, etengabeko oztopoari aurre egin behar diote.

«Elkarrekin bizi izan ginen luzaroan, baina dena eslaviartu beharra zegoen, sobera ginen tartariarrak, eta krimenaren bidez ezabatu gintuzten. Asia erdialdera bidean hil ziren erdiak, eta Krimea eslaviartu egin zen, noski», azaldu du Munduko Tartariarren Biltzarreko buruRefat Txubarovek. PEN Internationaleko presidente John Ralstonek, hain zuzen, nabarmendu du hizkuntza galtzea dela adierazpen askatasunaren aurkako jipoirik gogorrena. «Gure lana da munduari erakustea hizkuntza eskubideen alde egin behar dela».

Turista asko doaz Krimeako khanaren jauregira, baina horietarik oso gutxi barneratzen dira Eski Jurt hiri zaharrera. Gazte batzuk hammana edo bainuetxea zaharberritzen ari dira. Madrasa zaharra ere berrituta dago. Bakxisaraitik hegoaldera Jalta eta bestelako gune turistikoak daude; horietan oso urrunak dirudite tartariarren saminek. Errusiako turistak pilatzen dira hondartzan eta inguruko taberna eta hoteletan. Tartariar kulturak badu lekurik, folklorikoa, baina ez hori soilik: iparraldeko lautadako sukaldaritzari turkiar espezia eta zaporeak erantsi dizkio, eta errusiarrek maite dute hori. Maiteko lukete tartariarrak horretara mugatuko balira, jatetxeak ireki eta musika jotzera. Baina behin eta berriz ezetza jaso dute etxeak eta herriak atzera itzultzeari, eta hizkuntza sustatzeko ekinbide apurrak ere atzerantz datoz.

Simferopolgo autobus geltokian errusiera da nagusi. Jaun eta jabe. Muratek lagundu dit txartelak erosten. Bera ere errusieraz mintzatu da. Krimeako bihotzean dago hiriburua. Lau orduko bidea Kertxeraino, muinoak, gero Feodosiara, hareazko hondartzak, mendixkak biribildu egiten dira ekialderantz, Itsaso Beltzaren paralelo. Kertxen amaitzen da bidea. Azoveko itsasora dagoen pasabide estua da: Mediterraneoa Gibraltarko pasabide estutik lotzen da Atlantikora, eta hemen berriz estutzen. Gero estepa baino ez dator, turkiar eta mongoliar herriak Japoniaren pare Ozeano Barera iritsi arte. Errusia dago Krimeatik ekialdera itsasoa jarraituta, baina oso Errusia berezia. Kaukasora iritsi gara.