Memoria ardatz harturik, bide berri bat abiatu nahi dute Ipar Euskal Herrian, gatazkaren konponbidean urrats gehiago egiteko. Horren ardura hartu du IFJD justizia eta demokraziaren aldeko Louis Joinet institutuak, zeina justizia trantsizionalean aditu den. GALen garaiko estatu terrorismoari buruz egia agerraraztea izanen da erronka nagusietako bat, baina Jean Pierre Massias IFJDko lehendakariak adierazi du gatazkaren bilakaera osoki aztertu behar dela. Horretarako, eskura dituzten instrumentu guziak erabili nahi dituzte, baita berriak sortu ere; hala nola egiaren batzorde bat. Instituzioak eta gizarte zibila elkarlanean aritzea defendatu du.
Bake Bidearen segida hartu duzue.
Ekainean eskatu ziguten gogoeta genezan nola kudeatu memoria politikak, kontuan hartuta gatazka, edo behintzat bortizkeria, bukatuak direla. Txosten bat prestatzen ari gara Ipar Euskal Herrian egiaren batzorde bat sortzeko aukerari buruz. Atzerrian maiz erabilia izan den instrumentua da, hala nola Perun, Kolonbian, Guatemalan, Hegoafrikan... Baina Frantzian ez da kasik sekula erabilia izan. Eta domaia da, egiturazko aldaketak bideratzeko gaitasuna baitu.
Diputatuek GALi buruz abiatu duten lana ere segituko duzue.
Parlamentariekin gogoetaturik, proposatu dugu bi dinamikak batzea. Hala antolatu genuen Frantziako Asanbleako bilkura, gatazkaren memoria eta GALen bortizkeria kontuan hartuko dituen mekanismo global bat lantzeko, asanbleako ikerketa batzorde baten eta egiaren batzorde baten botereak artikulatuko dituena. Elkarri indarra emanen diogu. Asanbleako batzordeak badu izaera ofizial bat, legitimitate demokratikoa dauka, baditu ikerketarako baliabide inportanteak; baina epe mugatua du: sei hilabete.
Konkretuki, urtebeteko lana abiatu duzue.
Parlamentariek GALi buruz lan eginen dute, eta lagunduko ditugu azterketa zientifikoak egiten gertatutakoari buruz. Saiatuko dira ikerketa batzorde bat eratzen, baina, lortuko ez balute, badira beste bide batzuk. Helburua da, funtsean, ahalik eta kontakizun zehatzena osatzea GALi buruz, eta ikustea horrek zer galdera sortzen dituen, hala segurtasun indarren konplizitatean, nola orokorrean Ipar Euskal Herriko politikagintzan.
«Inportantea da jakitea egiaren batzordeak nola funtzionatuko duen, nork hartuko duen bere gain: estatuak, Euskal Hirigune Elkargoak, ala gizarte zibilak. Dena da posible; beste lekuetan denetarik egina izan da»
Zuek egiaren batzordea landuko duzue.
Argi mintza gaitezen: aski konbentzituak gara beharrezkoa dela. Inportantea da jakitea nola funtzionatuko dugun, nork hartuko duen bere gain: estatuak, Euskal Hirigune Elkargoak, ala gizarte zibilak. Dena da posible; beste lekuetan denetarik egina izan da.
Eredu bakoitzak baditu bere abantailak. Bistan dena, estatuak bere gain hartzen badu, ofizialagoa da; gizarte zibilak bere gain hartuta, independenteagoa; lurralde elkargoa erdibide egokia izan daiteke. Gogoetatu beharko dugu Euskal Herrian eraginkorrena zer izan daitekeen.
Tresna kutxa bat dela diozu.
Beste lekuetan egin dena ongi da, baina ez da zertan mekanikoki erreproduzitu. Adibidez, parlamentuarekin aliantza egitea Frantziako berezitasun bat da. Errepublikak rol inportantea du, eta zailtasunak ditu, oro har, estatuaz haragoko erakundeek damutze politikak, edo gutxienez ikerketak proposatzen dituztenean.
Era berean, Ipar Euskal Herrian esku hartuko dugu; bake prozesua osoki gizarte zibilak eraman du hemen. Hori ere inportantea da. Bistan dena, egiaren batzordeak leku egin beharko dio gizarte zibilari eta mobilizazio sozialaren indarrari.
Nola definituko zenuke GALen garaia?
Etapa garrantzitsua da euskal gatazkan; nire ustez, bigarren etapa. Lehenik, frankismoa izan zen, eta Espainiako diktaduraren deseraikitzea. Eta GAL da gatazkaren berpiztea, estatu demokratiko batek, sozialistek kudeaturik —erran nahi baita frankisten lagunak ez direnek—, kasik metodo berak erabiltzen dituelarik. Hor aurkitzen da torturaren hastapena, dena ETA da politikaren hastapena, errepresio fase biziki bortitz baten hastapena.
Beste aldean, abertzaleentzat, GAL traumatismo bat da, baina mobilizazio elementu bat ere bada. Militante belaunaldi bat engaiatu da GAL izan delako. Eta, funtsean, gauzak aldatu ez zirela zioen diskurtsoak oinarri bat bazuen hor. Paramilitarrak Ipar Euskal Herrira etortzea jende hiltzera, bere garaian Batallon Vasco Español izan zen gisa berean, baina sozialistak direlarik boterean; froga da gatazka ez dela bukatu, errepresioaren erradikaltasuna ez dela bukatu.
«GALen garai berekoak dira 'Rainbow Warrior afera' eta Dulcie Septemberren erailketa; erran nahi baita, Frantziako zerbitzu sekretuen eskutik, edo Frantziako aktibista batzuen laguntzarekin, gauza ez oso garbiak gertatu ziren. Bada historia gertakarien segida bat»
Eta Frantziaren politika desberdin baten hasiera ere bada: estradizioen hasiera. Nire ustez, gogoetatu behar da ere GALen eta IKren sorreraren artean izan daitezkeen loturei buruz. Etapa biziki inportantea da, eta lagunduko gaitu ulertzen Ipar Euskal Herria nola antolatu den gatazkaren inguruan.
GALez gain izan dira beste talde paramilitarrak ere. Hori ere ikertuko duzue?
Bada filiazio bat Argalaren exekuziotik; segida bat estatu terrorismoan. Eta agerikoa da jatorria frankismoan duela, estatu autoritario batean. Baina, eta hori ere bada pista interesgarria, GALen garai berekoak dira Rainbow Warrior afera [Greenpeace erakundearen itsasontzi bat sabotatu zuten, 1985ean] eta Dulcie Septemberren erailketa [Parisen erail zuten Hegoafrikako militante hori, 1988an]; erran nahi baita, Frantziako zerbitzu sekretuen eskutik, edo Frantziako aktibista batzuen laguntzarekin, gauza ez oso garbiak gertatu ziren. Bada historia gertakarien segida bat.
Zer baliabiderekin eginen duzue ikerketa?
Ikerketa parlamentarioak galdeketetan oinarritzen dira nagusiki. Badute ahala jendea behartzeko lekukotasuna ematera joateko. Ez da auzitegi bat, baina aukera garrantzitsuak eskaintzen ditu. Gure aldetik, gure konpetentzia ekar dezakegu, historia arloan, psikologian, antropologian, zientzia politikoetan, artxiboen azterketan, eta horrek gauzak orokortzea ahalbidetuko du.
Bistan dena, baliabideak eskatzen ditu. Bake Bidearen segida hartu dugunez, baditugu sos batzuk, baina argi da egokia litzatekeela babesa eskuratuko bagenu bizpahiru ikerlari lanean ezarri ahal izateko epe luzeago batean. Beraz, Ipar Euskal Herriko erakundeengana joko dugu, Euskal Elkargoa eta beste, ikusteko ea parte har dezaketen; nire ustez garrantzitsua baita Euskal Herrian bizikidetza baretu bat eraikitzeko.
Nola banatuko duzue lana?
IFJDn lantalde bat sortzea aurreikusi dugu, gutxi gorabehera abendu aldera abiatuko dena. Ikerketa parlamentarioa momentu berean abiatu badaiteke, biziki ongi da, batak bestea indartuko duelako. Ezin badute, edo blokeoak baldin badaude, guk lanean segitu dezakegu.
Zein dira alternatibak ezinezkoa bada Asanblean ikerketa batzorde bat sortzea?
Diputatuek sor dezakete informazio misio bat, txosten bat proposatzeko. Baliabide gutxiago daude, baina izaera ofiziala badu. Eta Frantziako Asanblean erabat blokeatua bada, parlamentariak inplikatu daitezke IFJDren lanean. Bake Bideak bake prozesurako erabili duen metodoa hartuko genuke, gogoetan parte hartzen duen hautetsi talde batekin. Funtsezkoena hastea da. Halako desmartxak bizi dira, soilik funtzionatzen badute; aitzinatzeak erakutsiko du interesa.
Historiak ematen dizkigun aukerak baliatu behar dira. Guk ere egin ditzakegu galdeketak. Jendea ez da behartua gurekin elkartzera, baina konbentzitua naiz onartuko dutela. Metodo bat izan daiteke.
«Ezinezkoa da halako prozedurak abiatzea estatu mailan gutxienezko informazio bat egon gabe. Estradizioei buruzko negoziazioa Mitterranden eta Felipe Gonzalezen artean egin zen, zuzenean. Bien arteko harreman pertsonala inportantea da»
Zein dira GALi buruz egia agertzeko galdekatu behar diren pertsona garrantzitsuenak?
Badira parte hartu zutenak: poliziak; Cathala komisarioa, adibidez. Badira ere lekuko izan ahal direnak, lagundu ahal izan dutenak. Tokiko jendea, funtsean. Eta, gero, badira boterean zirenak eta jakin behar zutenak: Pierre Joxe [Frantziako Barne ministroa garai hartan], Jean Glavany [François Mitterrand presidentearen kabinete burua], eta garai hartan Espainian Frantziako enbaxadore zena ere bilatu beharko litzateke.
Ezinezkoa da halako prozedurak abiatzea estatu mailan gutxienezko informazio bat egon gabe. Anitzetan, gainera, goi mailan gertatzen da. Inor akusatu gabe, baina estradizioei buruzko negoziazioa Mitterranden eta Felipe Gonzalezen artean egin zen, zuzenean. Bien arteko harreman pertsonala inportantea da. Mitterrand ez da gehiago hor, baina beharbada badaude artxiboak Mitterrand fundazioan, zenbat zekien jakitea ahalbidetuko digutenak. Harrituko nintzateke gaia Eliseoraino iritsi ez izana.
Eskuragarri dira dokumentu horiek?
Ba galdetuko ditugu. Dena ez da desklasifikatua, baina jadanik eska ditzakegu. Eta hori ere interesgarria da. Betharramen kasuan ikusi dugu: gauza zehatzak eskatzen baditugu, zaila da uka diezaguten, horrek zabaltzen duen mezua ez baita bikaina. Eta errefusatzea bera informazio garrantzitsua da.
Zailtasunetako bat da Frantziako Estatuaren inplikazioa ikertu nahi duzuela.
Hori da argitzeko dagoen azken galdera. Badakigu GALek zenbat biktima eragin zituen, badakigu nork hil zituen, nola hil zituzten, badakigu nork eman zituen aginduak Hego Euskal Herrian, nor izan diren arduradunak. Muga bakarra Felipe Gonzalez da, baina Rafael Vera, Jose Barrionuevo, Galindo... preso sartu zituzten, nahiz eta ez ziren luze egon; baina zigorra izan zen, eta garrantzitsua da.
Frantzian, askoz ere konplikatuagoa da. Fiskaltza ez da sekula alde agertu. Kasuak ikertu dituzten bi instrukzio epaileek argiki erraten dute zailtasun anitz emanak izan zaizkiela ikerketan. Beraz, argi da blokeoak izan zirela. Beharbada ez ditugu aurkituko, baina ni konbentzitua naiz baietz.
Ruandakoa eredu izan daiteke. Frantziaren inplikazioa are ustelagoa da GALen garaikoa baino. Lehenik, parlamentuko batzorde batek lan egin zuen, eta, urte batzuk geroago, Vincent Duclercq buru zuen aditu batzordea izan zen; gaitzeko txostena egin zuten. Gure ideia da antzeko zerbait egitea, parlamentuko eta unibertsitateko logikak batuta. Baina ez ditugu hamar edo hogei urte itxarongo bi batzordeen artean. Hori da proposatzen dugun metodoaren abantaila. Eta lekukoak bizirik dira; mintza daitezke.
«Ororen buru, erreparazio disposizio batzuk proposatu nahiko genituzke, lege proiektu gisa bozkatuak izan daitezen. Baionan GALen biktimak errekonozitzeko monumentu bat eraikitzea biziki garrantzitsua litzateke»
Zer ondorio izan dezake egia agerrarazteak?
Lehena: jakinen dugu, eta inportantea da. Bigarrena: biktimentzako erreparazio neurriak pentsatu beharko dira ezinbestean. Aitortza, barkamena, artatzea; izan daiteke aitortza indibiduala, kolektiboa... Aukera asko daude. Ororen buru, erreparazio modu batzuk proposatu nahiko genituzke, lege proiektu gisa bozkatuak izan daitezen. Baionan GALen biktimak errekonozitzeko monumentu bat eraikitzea biziki garrantzitsua litzateke. Eta akademiako eskoletan irakatsia izatea ere elementu inportantea da.
Bakea eraikitzen da bortizkeria gaindituz. Eta, bai, GAL existitu da. Espainiako estatu demokratikoak hiltzaileak bidali zituen, jendea erailtzera. Deseraiki behar da ere ideia hori, biktimen errua izan daitekeela. Hil zituzten ETAkoak ez ziren jendeak, baina ETAkoa izateak ere ez zuen haiek hiltzeko baimenik ematen. Ez da biktima on edo txarrik terrorismoari dagokionez. Eta ez da terrorista on edo txarrik ere. Ezagutza eta aitortza behar dira.
Ez litzateke txarra Frantziako Gobernuak dolua agertzea, edo gutxienez aitor dezan zer gertatu zen. Izan dira adibideak lehenago: Chiracek Vel'Hiveko sarekadaren inguruan egin zuen; Macronek Sena ibaira bota zituzten aljeriarren inguruan. Eta erran du kolonizazioa gizateriaren kontrako krimena izan zela, nahiz eta ez den bururaino joan. Baina Frantzian zaila da estatuak dolua agertzea.
Gaur egungo testuingurua ere ez da horren aldekoa.
Konplikatua da. Baina esperientziak erakutsi du halako prozesuak ez dituztela berez horren aldekoak ziren alderdi edo gobernuek martxan jarri. Belaunaldi kontua ere bada. Hala ere, guk lortzen ez badugu ere, saia gaitezen aitzinatzen. Uste dut pentsamendu politiko modernoan ezinbestekoa den zerbait dela.
