Espainiako Estatua, marjinak integratzeko gaitasunik gabe, ahulduta dago; egitura politikoa agortuta dago: bipartidismoaren kolapsoa, gatazkaren judizializazioa, Ciudadanos bezalako bisagren desagerpena ikusi ditugu. Erregimenak dike moduan erabiltzen du PSOE, estatuaren inolako erreforma ikuspegirik gabe. Eta berriz ere, Espainiako periferietatik ekimen politiko berriak prestatzen ari dira.
Ziklo amaiera iragartzen dutenek oraindik ere joera posibilista duten agendak aurkezten dizkigute. Batzuek agortzea hautematen badute ere, proposamenek untxiaren gordelekuan harrapatuta daude, eta aliatuak eta babesa bilatzen dituzte. Estatuko markoa gainditu beharrean, prozesismoa da nagusi, dinamika konstituziogilea negoziazio asimetrikoen bidez atzeratzeko joera du. Arriskua estatuak kritika horiek bereganatzeko, eskumen banaketa mugatuen bidez, erregimenaren funtzionalitate formal bilakatuz.
Egia da EH Bilduk urrats garrantzitsuak egin dituela azken urteotan, Gernikako Estatutua agortzeari buruzko eztabaida irekiz eta marko berri baten beharra planteatuz; hala ere, proposamen aurreratu bat aurkez daiteke, ikuspegi formaletik, erregimenak asimilatzeko modukoa. Diagnostikoan asmatzea ez da nahikoa; konstituzioak baimentzen duen horretara mugatzen den bitartean, nekez jo daiteke konponbide nahikotzat.
EAJk, ohi bezala, despolitizatzeko joera du. Haren erretorika jendearen gauzatan dago, eta militantzia ikuspegi teknokratikora alboratzen du. Komeni da gogoraraztea Ibarretxe lehendakariak estatus berrirako proposamen bat defendatu zuela Madrilen: «Hasitako bideak... ez du atzera-bueltarik». Gaur egun, aldiz, EAJren teknokraziak subiranotasun arazo politikoa kudeaketa bihurtzen du, eta politika, izapide huts.
Hala ere, «estatus berriaren» inguruko eztabaida hausturarako tresna bihur daiteke. Baina horretarako prozesu konstituziogilea helburu duen estrategia subiranistarik ez badago, baliteke autonomismoaren berrargitalpen bat ere izatea. Agenda beharrezkoa da, baina ez nahikoa; estrategia, ezinbestekoa. Agendak nahi duguna definitzen du; estrategiak, nola lortu. Konfrontazio demokratikoko dinamikarik gabe, proposamen asko estatuaren jokoak beregana ditzake.
Puntu honetara iritsita, galdera saihetsezina da: subjektu politiko berri bat eraiki nahi da ala eskuinak irabaztea saihestu? Pablo Iglesiasek ere erreakzionatu du, eztabaida eskuin muturraren etorrerara mugatuz. Esanguratsua da: Espainian ez dira gai imajinatzeko subiranotasuna beren estatuaren ertzetatik sor daitekeela.
Pausoak ematen ari dira, bai. Sintomak daude. Hala ere, oraindik ez dago estrategiarik. Mugitzea ez da nahikoa: ausardia falta da, altxatzea beharrezkoa da
Zentzu horretan, Pello Otxandianok adierazi zuen estatutu berria ez dela berez helburua, baizik eta 78ko erregimena gainditzeko eta aukera berriak sortzeko tresna. Intentzio hori zerbait estetikoan gera ez dadin, ezinbestekoa da tranpa instituzionala saihestea. Ibarretxe planak edo Kataluniako Estatutuak erakutsi zuten moduan, estatuak blokeatzen badu, frustrazioa eta etsipena sortuko dira. Orduan, funtsezko galdera sortzen da: nola eutsi Espainiako Estatuarekin dagoen gatazkari?
Gai horri heltzen ez bazaio, boterearen zentroari egiten zaion kritika formalitate bilaka daiteke, haren logikaren barruan funtzionatuz. Horretarako, Euskal Herrian beharrezkoa da botere propio baten eraikuntzaz serioski eztabaidatzea, egitura judizialen sorreraz barne, Mario Zubiagak berriki adierazi duen bezala.
Helburu hori lortzeko, oinarritik bultzada bat eskatzen du. Haren gabezia, baliteke ezinegona, Espainiako esparru konstituzionalaren barruan kudeatzeak eragin dezake, baina Espainiako markoa zalantzan jarri gabe; izan ere, gatazka izendatzea ez da aski: Espainiako Konstituzioa gainditzeko baldintzak sortu behar dira. Benetako ekintza subiranistarik gabe, erregimenarentzat kritika funtzionala ere izan daiteke, ezinezkoa den erreforma baten itxaropenari eusten baitiote.
Denok dakigu Espainiako Estatua ezin dela plurinazionalki barrutik demokratizatu, haren arkitektura konstituzionala hori eragozteko diseinatu baitzen. «Lotuta, eta ondo utzi zuten. Batzuek hori naturalizatzen dute, beste batzuek salatzen, eta gutxik gainditzen dute. Hori da tranpa epistemologikoa. Euskal nazionalismoak Espainiako zentralismo politikoa salatzeko tradizio historikoa gainditu behar du.
Madrilek ezin du lurralde-itunik eskaini; blokeatzen eta atzeratzen baino ez daki. Horregatik, erabakitzeko eskubideak, agenda propioa baino gehiago, zentroarekiko harremana birdefinitzeko gai diren tresnak eskatzen ditu. Kontua ez da erregimenaren barruan estatutu bat negoziatzea, baizik eta aparatua desegitea eta benetako agertoki subirano bat irekitzea. Bestela, gaur egun irekiera dirudiena berritasunez mozorrotutako errepikapen bilakatuko da berriro.
Hurrengo garai historikoan, Madrilek ezartzen dituen mugei aurre egiteko agenda subiranistak gihar estrategikoa beharko du. Printzipio demokratiko eta konstituziogileetatik jarduteak, zentroaren onespenaren mende egon gabe, ekimena definitzeko aukera ematen du. Kontua da berehala ekiteko baldintzak sortzea. Estrategia barik, aukera desagertzen baita.
Orain da momentua, Espainiako Estatuak ez baitu elkarbizitza plurinazionala kudeatzeko gaitasunik; errepresioarekin, burokraziarekin eta simulakroekin baino ezin du kudeatu. Gakoa, beraz, aurrera jarraitzeko baldintza politikoak sortzea da. Benetako subiranotasun baterantz, Euskal Herriak ezin du beste atzeratze historiko bat jasan, hainbat hamarkadatako mendetasunera eramango gaituena. Hortaz, Otxandianok zedarritzen duen moduan, estatus berriak soilik zentzua izango du bestelako eskala bateko borondate nazional baten adierazpen bihurtzen bada, beste botere bat sortzeko prestasunarekin. Une konstituziogilea irekitzen ez badugu, aukera leihoa itxi egingo da.
Pausoak ematen ari dira, bai. Sintomak daude, giroan nabaritzen da. Espainiako Estatuak botere instituzionalari eusten dio, baina legitimitate konstituziogile guztia galdu du. Hala ere, oraindik ez dago estrategiarik. Mugitzea ez da nahikoa: ausardia falta da, altxatzea beharrezkoa da. Leihoa nola gurutzatuko dugun erabakitzeko ordua da, zein desobedientzia-mekanismo aktibatuko ditugun, gure erakundeak nola babestuko ditugun eta, garrantzitsuena, gizarte zibilak zein rol jokatuko duen. Orain gurutzatzen ez badugu leihoa, belaunaldi batentzat itxi egingo da.
