Erresistentzia eta oroitza kultur adierazpideetatik

Irakurri hemen serie honetako artikulu guztiak

Frankismo omnipresenteak ezarritako mugek erabat baldintzatu zuten Hego Euskal Herriko biztanleen bizimodua, eta zer esanik ez euskaldunen adierazpidea. Urte gogorrenak iraganda, diktaduraren aurkako desafioak kultur sorkuntzaren forma hasi ziren hartzen, eta horietariko saiakera asko kanpoan ikasten ari ziren sortzaile gazteen eskutik heldu ziren.

Batzuek ordura arte ukatutako tradizioari heldu zioten, eta hura berriz plazara atera, izan doinu, trikiti, bertso edo usadio. Beste batzuek tabuak zein debekuak hartu zituzten hizpide, fikzioaren bidetik joz. Ezin ahantzi erbestean izan eta etsi ez zutenen ahaleginak, idazteko, itzultzeko, berri emateko edota hausnartzeko plataformak sortu baitzituzten, tartean aldizkariak. Esate baterako, Venezuelan.

Frankismoaren atzaparrak egindako zauriari askok jarraitu zioten hura amaitutzat eman eta gerora. Eta gaurko belaunaldiek ere heldu izan diote, haien birramonen eta birraitonen ezinetik abiatuta edota gaurdaino heldu diren ondorioei erreparatuta. Hona hemen horren guztiaren lagin bat.

Joxe Azurmendi pentsalariaren poema ezagunena da; 1968an Alemanian idatzia. Euskal kultura berriaren funtsezko testuetako bat izan zen, eta akuilu lana egin zuen orduko gazteen artean.

Poema liburu bakarra argitaratu zuen Azurmendik —Hitz berdeak, 1971— eta bertan jasoko zukeen Manifestu atzeratua ere, zentsurak galarazi izan ez balu. Nolanahi ere, eskuz esku egin zuen bidea. Poema idatzi orduko, Suitzan ikasten ari zen lagun bati igorri omen zion Azurmendik: Ramon Saizarbitoria idazleari. Poema luzea da, eta hauxe du hasiera: «Panfleto bat idatzi nizun/ kondenatu nahi banauzu/ injustiziarik kometa ez dezazun.// Gure herriak ez dauka kondairarik./ Pobrea da. Ez dauka/ pirata koxkor pare bat/ langile sofritu batzuk,/ muga zentzugabe asko,/ mila zorigaizto/ besterik. Ez da gutxi./ Euri gortina batek ixten du/ gure kalendarioa./ Ez, ba, bilatu kondaira unibertsalen/ liburu handietan gure inperiorik.// Aginako zero bat zen/ gure inperio guztia.  // Ta euskalduna konforme zegoen./ Ta libre izan nahi zuen».

Manifestu atzeratua ez ezik, Hitz berdeak poema liburua audioan grabatu zuten, orain berri, dozenaka sortzaileren artean.

Jarraian heldu zen Ramon Saizarbitoriaren lehen nobela: Egunero hasten delako (1969). Konpromiso handirik gabeko sexu harremanak, nahi gabeko haurdunaldia, egoera horrek eragindako bakardadea eta abortua hartu zituen hizpide. Baita morala ere, besteak beste, abortua egin nahi ez duten medikuen bidez. Protagonistaren atsekabeak abortatzea lortutakoan arintzen dira nobelan, eta abortua bizitza berri baten adierazle bihurtzen da, abortua debekatuta zegoen garaiko giroan.

Egunero hasten delako frankismoan ondutako nobela izan arren, zentsurak ez zuen galarazi, eta Lur argitaletxearen eskutik egin zuen plazarako bidea.

Mikel Lasa anaiarekin batera argitaratutako bere lehen poema bilduman ageri da Amaia Lasaren Jaungoiko guztiak; 1971n plazaratu zen, Poema bilduma izenburupean, Herri Gogoa argitaletxearen eskutik. Poema horretan, Elizak ezartzen duen doktrinatik hasi, eta mota guztietako doktrinen aurka egin zuen oihu Amaia Lasak. Ez zuen ezer salbuetsi, ezta euskal kulturaren tradizio doktrinazalea ere, eta are gutxiago frankismoarena. Finean, emakumeentzako paradigma hertsi eta zuzena ezartzen baitzuen diktadurak: gizonaren menpeko etxekoandreena.

Poema laburra da; hemen zati bat: «Dotrina guztien aurka altxatzen naiz. // Atzo,/ zeruko pekatari nintzen,/ gero/ infernukoa, eta/ gaur,/ lurreko pekataria naiz.// Hutsunean igeri dabilen emakume bat izaten naiz».

2021ean, XX. Mendeko Poesia Kaierak bildumako liburuki bat Amaia Lasari eskaini ziotenean, honako hau nabarmendu zuen Koldo Izagirrek: «Poesia modernoan emakumea aberriaren arrazoietako bat besterik ez zen izan, edo familiaren sostengua edo kristauaren paradigma. Amaia Lasak lehen aldiz ekarri zuen emakumea gure letretara».

Maite Idirin Euskal Kantagintza Berriko figura enblematikoenetako bat izan zen 1970eko hamarraldian. Frankismoaren atzaparretatik ihesi, Baionara alde egin zuen lehendabizi, eta Parisera gero. Hainbat urteren buruan Ipar Euskal Herrira itzuli, eta Ahizpatasuna diskoa ondu zuen (Elkar, 1979), eta bertan ageri da diskoari izena eman zion abestia.

Ahizpatasuna gogoratuena izanagatik ere, Idirin 11 urte lehenago hasi zen diskoak plazaratzen, 1968koa baitzuen bere lehena: Atahualpa Yupanqui euskeraz (Cinsa); besteak beste, Gabriel Aresti idazleak egindako itzulpenekin osatua. Eta beste lau ere argitaratu zituen Ahizpatasuna baino lehen. Ez dok Amairu mugimenduko kide gehienek bezala, kantugintzan aritu zen batik bat, euskaraz kantatzea bera ekintza subertsiboa izanik garai hartan.

Maskulinitatea nagusi zen giroan diskurtso feministaren alde egin zuen Idirinek, emakumeak batu eta mundua orekatzeko deia eginez.

Franco hil osteko nobela laburra da Zergatik Panpox, Arantxa Urretabizkaia idazle eta kazetariak ondutako lehena. 1979an argitaratu zuen, eta lotura estua du garai hartan hasitako politika erreformarekin, zehatzago, dibortzioaren legeztatzearekin. Artean halakorik ez zenean, senarrarengandik banandutako emakume bat, seme txiki baten ama, egin zuen protagonista Urretabizkaiak, eta haren egunerokoa kontatu, goizetik hasi eta gauera arte. Emakumearen bakarrizketak osatzen du nobelaren diskurtso literarioa.

Urretabizkaiak baino lehenago, Txillardegik heldu zion senarraren abandonuari, Leturiaren egunkari ezkutua ondu zuenean, 1957an. Lehendabiziko euskal nobela modernoa den horrek emakumearen ahotik kontatzen du ezkontideen arteko urruntzea, eta egoeraren minaz eta sentimenduaz ari da. Orduan ez zegoen ezkontza hausterik, Elizaren baimenarekin ez bazen. Nobela horrek hautsak harrotu zituen euskal komunitate tradizionalean.

Fernando Larrukertek eta Nestor Basterretxeak elkarrekin ondutako film dokumental luzea da Ama lur.

Paisaiaren edertasuna erakusteaz eta mitifikatzeaz batera, Euskal Herriko lurralde osoan barna grabaturiko ia 70 gai lotzen ditu filmak, eta ukatzen den identitatearen kaleidoskopio moduko bat osatzen. Euskal kulturaren sustrai sakonak bilatu eta herriari itzultzeko ahaleginean, lengoaia zinematografiko propioa landu zuten, baina zentsurak gorriak ikusarazi zizkien. Orduko Espainiako Informazio eta Turismo ministro Manuel Fraga Iribarneren aginduz, Picassoren Gernika koadroaren irudiak eta Gernikako arbola elurtuaren planoa ezabatu behar izan zituzten; baita España hitza hainbat bidez aipatu ere, besteak beste. Zentsurarekin borrokan bi urte eman eta gero, 1968an Donostiako Zinemaldian estreinatu zen.

Ama Lur finantza kolektiboko sistemaren aitzindaria dela esan liteke, crowdfunding hitza existitzen ez zen garaian. Filma aurrera atera ahal izateko, auzolana eta jendearen ekarpen ekonomikoa bilatu zuten egileek; 2.200 akzio baino gehiago saldu zituzten, Herriak herriarentzat egindako filma lelopean.

Euskal liburuak eta Francoren zentsura 1936 - 1983. horixe du azpititulua Joan Mari Torrealdairen Artaziak saiakerak. Torrealdairen urte luzetako ikerketaren bilana da liburua; Susa argitaletxearen eskutik plazaratu zen 2000. urtean. Zentsuraren nondik norakoez gainera, zentsuratzaileek egindako iruzkinak ere jaso zituen Torrealdaik. Adibide gisa, Joxean Artzek 1970eko hamarraldian argitaratutako hiru poema liburuen harira esandakoak: «Hirurek izan zuten kritika gogorra. Eta ez bakarrik zentsuraren aldetik. Eta ez bakarrik bere obrak; Artzek berak ere bai. Hain zuzen ere, bere lehenengo obra dela eta, honela idatzi zuen Jose Artetxek, eta honelaxe utzi nahi izan zuen bildua bere memorietan (Un vasco en la posguerra): 'Duela gutxi euskarazko poema liburu bat agertu zen, liburu pagano, ikonoklasta eta erlijioaren aurkakoa. Luxuzko edizioa, disko eta guzti. Vasconian jasaten ari garen eraso antierlijiosoaren beste bultzada bat. Euskaraz gauza sinesgaitzak agertzen dira'».

Hauxe paratu zuen liburuaren hitzostean: «Biak dira egiak: zentsoreek agindupean lan egiten zutela, eta irizpide aldakorren arabera lan egin behar izan zutela. Baina hirugarren egia bat ere bada, egia latza: gogotik lan egin zutela, arkatz gorri eta urdinak majo astindu zituztela, inorenganako errukirik batere gabe».

1975ean diktadorea hil hurren zenean girotutako bederatzi ipuin biltzen ditu Koldo Izagirreren Franco hil zuten zuten egunak liburuak; Susa argitaletxeak plazaratu zuen, 2016an. Diktadura garaiko gorabeherak pertsonaia arrunten bidez erakusten ditu idazleak; are, pertsonaia horien bizimodu arrunta eta eguneroko keinu txikiak erresistentzia ikur bihurtzen ditu. Liburua «itzaletik argira egin nahi duen jendeari» eskainitako omenaldi gisa aurkeztu zuen egileak berak: «Ipuinotan kontatzen dena historia txipia esan ohi zaiona da, herritarrek egunerokoan osatzen duten hori. Bistan da beraz jende eta gertakari errealetan oinarritu naizela idazteko. Nik literatura besterik ez diet erantsi, haiek bizi izandakoak balio sinbolikoa izan dezan».

Igor Elortza eta Unai Iturriagak ondutako testu bat du oinarria antzezlan horrek. Ximun Fuchsen zuzendaritzapean, hiru konpainia elkartu ziren antzezlana taularatzeko: Dejabu, Le Petit Theatre du Pain eta Artedrama. Luhuson (Lapurdi) estreinatu zen, 2016an, eta zortzi hilabetean 60 emanaldi baino gehiago egin zituzten. Ander Lipus aktorearen esanetan, «frankismoak Euskal Herrian utzitako arrastoa eta oraindino ikus litezkeen frankismo mota ezberdinak, eta horrek dakarren injustizia eta beste mila gauza oker» hartzen ditu hizpide obrak.

2017an, Donostiako Viktoria Eugenia antzokian egindako saioa ikusgai dago sarean. Igor Elortzak eta Unai Iturriagak ondutako gidoia, berriz, Ganbila bilduman eman zen argitara (Susa, 2019).