«Filosofia beti da pentsatzera gonbidatzea; ez norberak zer pentsatzen duen esatea». Joxe Azurmendiren hitzekin —«ni bezala pentsatzeko nahikoa naiz ni»— bat egingo luke horretan ere Marina Garcesek (Bartzelona, 1973). Filosofoa da, Kataluniako Unibertsitate Irekiko irakaslea, eta pentsamendu kritikorako zenbait egitasmo kolektiboren sustatzailea. Ekintza politikoarekin eta emantzipazioarekin konprometitutako ahotsa da Garcesena, eta Euskal Herrian izan da asteon, Badalab, Jakin, Euskalgintzaren Kontseilua eta TEKS erakundeek gonbidatuta. Haien ekimenez argitaratu berri du Jakin-ek Denbora bizigarri baterako liburua, Garcesen bi testu nabarmenen itzulpenak batuta: Ilustrazio erradikal berria (2017) eta Promesaren denbora (2023). Olatz Mitxelenak ekarri ditu euskarara, eta Durangoko 60. Azokan aurkeztu zuten astelehenean. Han izandako solasaldian oinarritutako elkarrizketa da hau.
Inoiz baino eskurago ei dugu gaur ezagutza, baina, aldi berean, indar betean daude kritikarako gaitasuna oztopatzen duten eta inpotentzia eragiten duten mekanismoak. Hala ohartarazi zenuen Ilustrazio erradikal berria-n. Testu horretan landutako zer ideia berretsi dizute azken urteek?
Liburuak egiaztapen bikoitz bat du oinarrian. Bata da dogmatismo berrien garaian bizi garela; zahar-berriak, ze, egiaz, batere berriak ez dira: arrazialak, erlijiosoak, teknologikoak... Eta bestea da hori guztia gertatzen ari dela une batean zeinetan auzitan dagoena, oso era erradikalean, munduaren geroa den, edo munduaren gerokotasuna, ez baita gauza bera. Geroa halako hutsune bat izan daiteke, etortzear den denbora bat; gerokotasuna, berriz, nola irudikatzen dugun gaur mundu deitzen dugun hori jasangarri eta bizigarri. Ez bakarrik termino material edo ekosistemikoetan; baita zibilizazio terminoetan, duintasun partekatuarenean ere.
«Dena bukatzen deneko garaia da gurea», diozu liburuaren hasieran. «Ikusi genituen bukatzen modernitatea, historia, ideologiak eta iraultzak. Ikusi dugu nola ari zen bukatzen aurrerapena ere: promesaren, garapenaren eta hazkundearen denbora zen etorkizuna. Orain, ikusten ari gara amaitzen ari direla baliabideak». Nola uste duzu finkatu dela bukaeraren ideia hori?
Genero apokaliptikoa Mendebaldeko zibilizazioa bera baino zaharragoa da. Biblian bertan dago, eta gerora ere beti jorratu da. Modu negatiboan batzuetan —desagerpen, zigor, kondena forman—, baina baita positiboan ere. Iraultza modernoek botere harreman jakin batzuetan oinarritutako mundu bat amaiarazi gura izan dute, mundu berri bat sor dadin. Hori ere genero apokaliptikoa da. Oraintxe, indarrean den dogma apokaliptikoa negatiboa eta iluna da. Noiz arte iraun ahal izango du jada krisi multiple batean sartzen ikusten ari garen mundu honek? Krisi anbientala, politikoa, belikoa, ekonomikoa... Baita krisi pertsonalak ere. Nire ustez, galdera ez da hainbeste zer den egia amaieraren baieztapen horietan, baizik eta ideologikoki nola erabiltzen den diskurtso hori kritika eta krisi horietako bakoitzari emandako erantzun aktibo eta eraldatzaileak desaktibatzeko.
Zure esanetan, dogma apokaliptikoaren arazoa da gertaerak «konstatazio» bihurtzen dituela, eta ez duela uzten gauzak bestela pentsatzeko modurik.
Bai. Orduan bihurtzen da apokalipsia dogma eta mehatxu. Munduaren esperientzia esparru posible bakar bezala aurkezten da, eta ez dago hori onartu besterik. Eta hor bai, uste dut pentsamendu kritikoak, hezkuntzak, filosofiak, kulturak eta abarrek ardura handia dutela; ez gertakariak gezurtatzeko edo ez, baizik eta industria apokaliptikoaren funtzio ideologiko hori desaktibatzeko, zeinak batez ere beldurra sortzen duen: beldurra, bizitza sozial garaikidearen argumentu nagusi gisa.
«Jada ez gabiltza soilik bakarka kolapsatzen: kolektiboki modu erreakzionarioan ari gara erantzuten. Baina erreakzioa beti da erreakzioa, ez da proposamen bat»
Zer ondorio ditu horrek jendearen bizitzan?
Esango nuke duela urte batzuk nabarmenagoa zela beldurra, ziurgabetasuna, antsietate giro orokor bat; itolarri existentziala. Apokalipsi garaikideak bizitzaren sostengaezintasunaren forma du, eta nik buru osasunaren arazoa hor kokatuko nuke, adibidez. Orain iruditzen zait, ordea, horrek sustatu duen pasio erreaktibo guztia gehitu behar diogula aurrekoari. Jada ez gabiltza soilik bakarka kolapsatzen: kolektiboki modu erreakzionarioan ari gara erantzuten, proposamen politiko, kultural, moralen bidez. Baina erreakzioa beti da erreakzioa, ez da proposamen bat. Pultsio erreakzionarioak gauzak berraktibatzen ditu: izan iragan idealizatuak, izan pribilegioen inguruko loturak. Besteen erruz galtzen den zerbait balira bezala aurkezten dira, eta galeraren zentzu horrek lotura sortzen du, ekintza sortzen du, eta beldurra eta haserrea bestela bideratzen ditu. Hori da bizitza politikoa markatzen ari dena, hala instituzionala nola kolektibo sozialena.
Ohartarazi duzu, gainera, mugimendu eraldatzaileetan ere berdin ikusten direla jarrera erreakzionarioak.
Azkenean, orientatzeaz hitz egiten ari gara, eta hori oso gauza gizatiarra da. Pertsona haztamuka orientatu daiteke, bilatuz, galderak partekatuz; edo, zuzenean, orientatu daiteke foku unidirekzionalak sortuz argi apur bat eskain dezaketen lekuetara. Noski, etorkizuna hain beltz marrazten denean —marraztu, ze izan, ez dakit hain beltza den—, argitasuna iraganean bilatzea ulergarria da. Horregatik berreditatzen ditugu iraganak, argitasun apur bat eskaintzeko gaitasuna dutelako: zein ginen, nondik gatozen, zer den berriro bizi nahiko genukeen hori... Auzia ez da iraganaren erabilera kondenatzea, baizik eta, berriro, zeinek eta zertarako erabiltzen dituen iragan horiek. Iragan horien zer aurpegi berraktibatzen den, bizitzen ari garen garaian edo helmugara bidean orienta gaitzan.
«Denboraren amaieraz» hitz egiten da, baina «denboraren aurkako gerra» dela diozu zuk. Nola azalduko zenuke aldea?
Denboraren amaiera, historiaren amaiera... Ideologia apokaliptiko horrek guztiak badu zerbait inpertsonaletik eta destinaletik. Modu pasiboan eta atzera-bueltarik gabekoan jasotzen dugu. Nik uste dudana da, baina, patu saihetsezinaren forma duen munduaren amaiera bat bainoago, bizitzen ari garena sistema ekonomiko, politiko eta sozial baten ondorio historikoak direla. Hori da atzeraezintasun historiko batzuk sortzen ari dena. Nik zera diot: historian gaude. Denboraren aurkako gerra baten historian, kokatzen gaituena irauteko, jarraitzeko, eusteko, desiratzeko ezinetik bizi den garai batean. Emana izan zaigun denboraren aurka bizitze horrek, hain zuzen, bakoitzak bere denboraren alde borrokatzea dakar; eta hori, azkenean, denek denen kontra egiten dugun etengabeko gerra bihurtzen da, gerra zibil bat.
«Zerk egiten du posible denboran eta denboraren bidez konpromiso bat hartzea besteekin? Promesa da gizakiok horretarako asmatu ditugun moduetako bat: beste bati hitzematea»
«Promesaren denbora» birpentsatzea proposatzen duzu. Zergatik iruditzen zaizu potentzia emantzipatzaile bat izan dezakeela?
Nire proposamena ez da esatea: «Egin ditzagun promesak». Ze promesak izan daitezke onak, txarrak, arriskutsuak. Niretzat promesaren interesa, ekintza bezala, da galdetzea nor eta nola konprometitu daitekeen besteekin denboran. Nola egingo dugun denbora modu konprometitu batean habitatzeko; izan gizaki batekin, izan gizateria osoarekin. Zerk egiten du posible denboran eta denboraren bidez konpromiso bat hartzea besteekin? Promesa da gizakiok horretarako asmatu ditugun moduetako bat: beste bati hitzematea. Zuretik zerbait ematea da hori, jakin gabe bete ahal izango duzun. Promesak ez du bermerik; promes bat arrisku bat da, arrisku partekatu bat. Norbaitek promes bat jasotzen duenean, lotura bat onartzen du. Berdin gertatzen da eguneroko promes txikienekin ere.
Solasaldian aipatutako kasua, esaterako: ume bati merienda txokolatearekin hitzematea.
Noski. Lelokeria bat izanik ere, promes bat ez betetzeak zauri bat uzten du. Zauri bat denboran eta bestearengan. Eta iruditzen zait merienda hori, behintzat, geure buruak pentsatzeko leku bat dela. Pentsatzeko, era berean, zeinek izan duen promes egiteko aukera eta zeinek ez, ze historikoki botereak bahituta eduki duen harreman bat da: Jainkoak salbazioa hitzematen dio herriari, estatuak babesa bere menpekoei, kapitalismoak oparotasuna eta arrakasta agintzen dizkigu harekiko lotura mantentzearen baldintzapean... Gauza ez da hainbeste promes egitea, baizik eta zer promesaren ondorio diren gure bizimoduak, eta parez pare egindako zer promesen parte bihurtu nahi dugun. Uste dut galdera politiko inportante bat bihurtu dela hori garai honetan, non bakarrik esaten zaigun ez hitzemateko ezer, ez doala inora. Erreparatuz gero, baina, pentsamendu erreakzionarioaren parte handi batek hori du oinarri: berriro eskatzea subiranoari hitzeman diezagula segurtasuna, hitzeman diezagula aberastasuna... Hortik sartu nahi dizkigute hitzaren, denboraren eta konpromisoaren monopolio berriak.
«Iruditzen zait itxaropena ez dagoenean ere borrokatu ahal izateko tresna kontzeptualak, emozionalak eta politikoak geureganatu behar ditugula»
15-M eta Kataluniako erreferendumaren ondorengo eta pandemia aurreko testuinguruan, Bartzelonan egin zenuten ekintza bat aipatu duzu solasaldian: «Borrokarik onenak itxaropenik gabe egiten dira» leloa zabaldu zenuten. Ez omen zatoz bat mezuarekin, baina eztabaida zabaltzeko balio izan zuela aipatu duzu. Angela Davisen «Itxaropena diziplina bat da» ideia ezagun egin da hemen. Zer uste duzu itxaropenaz, haren faltaz?
Itxaropen faltak baino gehiago kezkatzen nau inpotentziak. Eduki daitezke itxaropen konkretuak —pluralean beti; singularrean lanbrotsuegia da—, baina niretzat galdera da nola egingo dugun itxaropena ez izatea ere aukera bat denean. Iruditzen zait itxaropena ez dagoenean ere borrokatu ahal izateko tresna kontzeptualak, emozionalak eta politikoak geureganatu behar ditugula. Borroka arrazoi askorengatik egiten baita: injustiziaren kontra, beste pertsona batzuengatik, gurekin amaituko ez diren borrokak jaso ditugulako oinordetzan, sufrimendua dagoelako, bizitzen ari garenagatik eta jasan ezin dugunagatik... Hori guztia itxaropenak zeharkatzen du? Ez dakit. Ez nuke haren menpe jarriko behintzat. Albo ondorio gisa irudikatuko nuke, ez motor gisa.
Iraganeko borrokek aukeraz kargatuagoak omen dirudite beti. Zergatik gertatzen da hori?
Besteen familiak beti zoriontsuagoak direla pentsatzea bezala da hori, ez? [barreak]. Distantziaren pertzepziotik eta geure buruak hautematen ditugun pobreziatik egiten ditugu halakoak. Topiko handi bat da pentsatzea iragandako borroka oro hobea izan zela. Noski, badira irekidurako ziklo historikoak, itxierakoak, aurreratze zikloak, erreakzio zikloak eta are kontrairaultzakoak ere —horietako batean gaude, garbi dago—; baina gauza bat da idealizazioa, eta beste bat da saiatzea kritikoki aztertzen zer unetan gauden, zer gauza finkatu diren, zein doazen atzera, edo zeintzuk dauden zuzenean erasopean; oraintxe, hizkuntzak, feminismoa, oinarrizko eskubideak eta beste gauza asko.
Zure azken liburuan, adiskidetasunean jarri duzu begia, itxuraz beste bide bat hartuta. Nondik heldu nahi izan diozu gaiari?
Ez pentsa hainbeste desbideratu naizenik. Niretzat, nire orain arteko lan teorikoaren eta nire praktika kolektiboen hari guztiak biltzen dituen liburu bat da. Galdera, funtsean, beti bat baita: nola egingo dugun mundu komuna. Egia da adiskidetasuna gehiago hurbiltzen dela eremu pertsonalago batera, baina ez dut bakarrik hortik aztertu. Iruditzen zait laguntasuna dela instituzio propio bat asmatu ez diogun harreman sozial bakarra. Normatibitate eta pauta sozial askok zeharkatzen dute, bai, baina leku arraro bat betetzen du instituzionala denaren eta ez denaren artean. Inskripzio familiarra, politikoa, estatala den horren —baita produktiboa eta ekonomikoa ere— eta kondizio libreko afektua den beste horren artean —librea den ez dakit, baina bai normalizatzen gaituzten beste funtzio batzuk baino libreagoa—. Azkenean, gu-aren auzira hurbiltzeko beste modu bat da.
«Non geratzen dira alaitasuna, afektua, desira, ondo egotea? Jendea ondo egoteko borrokatzen da»
Bere liburuetan landutako ideiek besteekin egindako solasaldiak eta topaketak dituzte beti ernamuinean, Garcesen arabera. Bartzelonako FIra Literal ideia eta liburu erradikalen iazko ediziorako, hark idatzi zuen hitzaurrea, Orainaldi jarraitua izenpetu zuena.
«Feminismoek erakusten digute etorkizuna ez dela orainaldi jarraitu bat baizik». Horrela hasten da Orainaldi jarraitua. Nola ulertzen duzu denbora hori?
Modu apur bat karikaturizatuan esanda, lehenaren eta ondorenaren eskeman oinarritzen den denboratasun iraultzaile bat daukagu; efemerideak, leku enblematikoak, heroi protagonistak... Badira beste borroka batzuk, ordea, ez direnak paradigma horretatik igarotzen eta nik orainaldi jarraitua esaten diodan horretan eraldatuz doazenak. Eraldaketaren gerundioetan gertatzen den orain bat da, ez duena egun jakin bat, leku jakin bat. Duena zera da: jarraitua eta eraldatua izateko aukera. Feminismoak erakutsi digu hori, eta iruditzen zait askoz indartsuagoak direla kontakizun horiek, ekintzaren epika baten beharrik gabe ehuntzen direnak. Argia aldatzea bezala da: beste gauza asko hasten zara ikusten.
Gaur egun, gertatzen ari ez dena egiaztatu besterik ez dugu egiten, baina ziurrenik gauza asko ari dira gertatzen —galtzen eta irabazten dugun bitartean, itxaropena dugun eta ez dugun bitartean...—, hain erraz hautematen ez ditugun beste eremu batzuetan. Akaso, hortik erna daitezke beste errealitate batzuk.
Idatzi horren amaieran diozunez, bada «jasanezina» den orainaldi jarraitu bat ere: bizitza zaurgarriei ezartzen zaien indarkeriazko patuarena. Eraldaketa oro patu hori desikastean datzala diozu: sufrimendua desikastean. «Horrek zauria zaintzea esan nahi du, baina batez ere esan nahi du desira, ezagutza eta askatasuna ikastea, egunero eta gorputz bakoitzean».
Aurrekoarekin du zerikusia. Aipatu borrokaren epika horretan zentraltasun handia izan du sufrimenduak, sakrifizioak, eta gertatzen ari zaigunaren parte izan daitezke. Gertatzen dena da hor ere badagoela hierarkizazio bat: sufrimenduaren eta minaren nagusitasuna konpromisoaren, promesaren, besteengana lotzeko dugun moduen gainetik. Non geratzen dira alaitasuna, afektua, desira, ondo egotea? Jendea ondo egoteko borrokatzen da. Gozamen hori ez da aparte dagoen momentu bat; zaindu, plazer hartu, eta gero berriro gudu zelaira itzultzeko. Borroka horietan egoteak ere badu ondo egotetik, eta horrek ez du oinazea ukatzen. Hau besterik ez da: ulertzea ezen bizitzea on bihurtzen duten gauzetatik edaten duela bizitzak, eta horrek errepertorio ezin zabalago, ugari eta ziurrenik diskordante bat irekitzen digu.
