Juan Paredes Txiki eta Angel Otaegiren exekuzioaren 50. urteurrena gerturatzen ari dela, ETA politiko-militarreko bi kide horiek gogoratzeko modua eztabaidagai izan da udan. Zarautzen jarritako olanaren harira Gogora-ko zuzendari Alberto Alonsok haien inguruan esanak harrabotsa eragin zuen. EH Bilduk «iraingarritzat» jo zituen, eta Iñigo Urkullu Eusko Jaurlaritzako lehendakari ohiak «errespetua» eskatu zuen. Eztabaida hori oinarri hartuta, biktimez eta memoria politikez aritu da EHUko Zigor Zuzenbideko katedradun eta Giza Eskubideen eta Botere Publikoen Unescoren katedrako zuzendari Jon Mirena Landa (Bilbo, 1968), behin eta berriz azpimarratuz auzi horri heltzeko lehen urratsa egia ezartzea dela: «Tranpa bat da egia egin ez denean horrelako eztabaida etikoetan sartzea».
Hitzaldi batean aipatu zenuen gai hauei heltzeko fairplay edo joko garbi bat behar dela. Hori kontuan izanda, nola erreparatu diozu azken asteetako eztabaidari?
Fairplay horrek esan nahi du bide orriari behar bezala jarraitu behar zaiola: egia, erreparazioa eta justizia, eta gero etorriko dira memoria politikak. Memoriak esan nahi du iraganean gertatutako kontu batzuk aukeratzen ditugula, eta horiek plazaratzen ditugula denok partekatzeko, balio dezan etorkizunean gizartegintza egiteko, zauriak sendatzeko. Horretarako, eztabaidak eraikitzaileak izan behar dira, eta ez bakarrik garbiketa kontzeptual bat egiteko; horrek ez du askorik laguntzen.
Lehenik eta behin, egia aipatu duzu.
Memoria ez da hutsaren gainean egiten, zerbaiten gainean egin behar da. Egia ez badago, tranpa bat dago. Memoria sinesgarria eta transbertsala izateko, adostutako egia batetik abiatu behar da. Neurri handi batean, hori falta zaigu.
ETAri dagokionez, dena argitu ez bada ere, argitu da neurri handi batean zer gertatu zen: nortzuk izan ziren biktimak, nortzuk egileak. Estatuari dagokionez, argitu beharrekoak daude. Ezin da arinegi joan memoriara, zer gogoratu behar dugun jakin gabe. Alegia, har ditzagun serio egia politikak.
Eta nola ezarri beharko litzateke egia?
Epaileek izan beharreko neutraltasuna birsortu behar da. Egia batzorde baten bitartez egin beharko litzateke hori. Hemen, egia batzordetik hurbilen daudenak Euskadiko eta Nafarroako balorazio batzordeak dira, baina ez dira erabateko egia batzordeak. Eta halakoek sortu beharreko argirik ez dagoen bitartean, nekez egingo dugu eztabaida serio bat. Adibidez, balorazio batzordean askotan ikusi da: bertsio ofizialetan sakonduz gero, eta txosten forentseak ikusiz gero, asko dago egiteko egiaren bila.
«Gogora-k eta Terrorismoaren Biktimen Oroimenerako Zentroak ez dute nazioarteko estandarren araberako neutraltasun bermerik»
Balorazio batzordeak urtero aurkezten du bere txostena, baina salatu izan du ez dela behar bezala gizarteratzen.
Txiki eta Otaegi aitortuak izan ziren, baina batzuetan badirudi lege horiek dauzkaten egia mekanismoak erdi klandestinoak direla. Legea ez da klandestinoa, lan egiteko modua ez da klandestinoa, baina gero ez da ahalegin bat egiten handik ateratzen diren ondorioak gizarteratzeko. Hainbat eta hainbat oztopo daude, eta borondate falta oihartzuna emateko. Eztabaidak sortzen direnean, horiek ez baleude bezala funtzionatzen dugu. Aldarrikatzen diren pluraltasuna eta aniztasuna ez dira praktikatzen, eta bakoitza bere jendearekin geratzen da.
Zer arrisku dakartza horrek?
Borroka bada nik nire egia inposatzea, nire iturriak erabilita eta alde bateko ikuspegiarekin, uste dut nekez iritsiko garela kontsentsu minimo batetara. Kontsentsu minimoa litzateke giza eskubideen urraketa larri guztiak aitortzea eta herriko plazan jartzea. Injustuak izan ziren, eta eskatzen du erantzuleak azaltzea. Alderdi politiko batzuei autokritika eskatzen zaie, eta ondo dago, baina beste batzuek ere egin beharko dute hori.
Nola lortu aniztasun edo neutraltasun hori? Egungo erakundeek rol hori betetzen dute?
Bakoitzak bere funtzioa bete behar du. Normala da gobernu batean Gogora gisako bat egotea. Terrorismoaren kontrako legearen bitartez zentro bat sortu bada terrorismoa ikertzeko, hori ere zilegi da. Baina, duela gutxi gertatutakoaren inguruan egia sortzeko, bestelako mekanismoetara jo behar dugu. Gogora-k eta Terrorismoaren Biktimen Oroimenerako Zentroak ez dute nazioarteko estandarren araberako neutraltasun bermerik.
Zein dira estandar horiek?
Parisko printzipioek iradokizun batzuk ematen dituzte. Izendatu behar diren pertsonek, modu independentean jarduteaz gain, modu independentean jardutearen itxura eman behar dute. Orduan, izendapen prozesuan aniztasuna islatzeko bermeak behar dira. Inor ez da erabat independentea, baina badaude formula estandarizatuak. Alderdi batekoa bada, nahiz eta pertsona hori neutrala izan, itxuraz ez da.
Aurrekontuak ere garrantzitsuak dira. Independentzia bermatzeko tresna izan behar dute. Ateratzen diren ondorioak gobernuari edo alderdi bati gustatzen ez bazaizkio ere, aurrekontuak bermatua egon behar du. Lan horiek zailak izaten dira, eta ezin dira emaitzen arabera manipulatu. Egia mekanismoak dira formularik onena gaiak despolitizatzeko.
«Oraindik, aitortza erreibindikatu behar da; ez da aitortu gertatu zena, eta ez dira erantzuleak identifikatu»
Biktimak. Txikiz eta Otaegiz aritzeko biktima-biktimario kontzeptua plazaratu dute zenbaitek.
Biktima-biktimario kontzeptua ez da berria. Kriminologian joan den mendean ere erabiltzen zen, batzuetan biktima probokatzaile etiketapean. Horrek adierazten zuen, puntu bateraino, biktimak erakarri duela gertatutako delitua. Kategoria horiek martxan jarri zirenean, berehala arbuiatu ziren, biktimen kontra jotzen dutelako, eta biktima horiek diskriminatzea dakartelako. Azterketa kritiko bat egin daiteke pertsona horiek egin omen zituzten delituen inguruan, baina ez dago zertan nahastu: heriotza zigorpean hil bada norbait, diktadura batean, hor ez dago bainarik.
Nondik abiatu behar da horretarako?
Biktima-biktimario kategoriaren inguruan badago egia falta ikaragarri bat. Estatuak hainbat eta hainbat hilketa egin zituelako, giza eskubideen urraketa oso larriak, eta horiek ez direlako argitu. Eztabaidatzen hastea biktima horiekin zer egingo dugun egiaren inguruko oinarri minimorik gabe... Egiarekin ez dut esan nahi batzuek edo besteek ezartzen duten egia, bermez jositako prozedura batek ezarri dezakeena baizik. Eta kasu hauetan, ETA ezberdinen mundu horretakoak direnean, askotan ez da ikerketa judizialik egon, edo oso motzak izan dira. Beraz, ez dago oinarririk gertatu zenaren inguruan ondorioak ateratzeko.
Lan hori egiteko dago.
Orduan, nork esaten du bermeekin zein den biktima-biktimario? Oraindik, aitortza erreibindikatu behar da; ez da aitortu gertatu zena, eta ez dira erantzuleak identifikatu. Hori guztia egiten ez den bitartean, nola ezberdindu aitortza eta omenaldia ere? Espainiako Estatuan, kategoria hori diskriminaziorako erabili da biktimen politiketan. Erabili zen biktima batzuk desagerrarazteko, biktima-biktimarioak eta estatuak eragindako beste biktima batzuk. Ez omenaldiak debekatzeari begira, baizik eta aitortza bera debekatzeko.
Hain zuzen, aitortzaren eta omenaldiaren kontzeptuak eztabaidagai izan dira kasu honetan.
Ezin da eztabaida hasi omenaldietatik. Hasi beharko litzateke galdetuz ea estatuak nola tratatu dituen biktima horiek, eta zenbateraino falta den egia. Batzuek omenaldi gisa ikusten dutena beste batzuek aitortza eskatzeko modu bezala ikusten dute. Biktimaren inguruan, aldarrikapen bat egitean, euren hizkuntza erabil dezakete, eta hor ez da erraza ezberdintzea aitortza eta omenaldia. Halere, ez dut uste omenaldiak egiteko gogotan direnik esanez momentu jakin batean etakide batek egin zituen delituak berriro ere egin behar direla. Hori onartezina litzateke. Baina, plazan, estatuari eskatzen zaionean aitortzeko hala polizien bitartez nola talde terrorista edo paramilitarren bitartez egindakoak, adierazpen askatasunak lekua izan beharko luke biktimak aitortuak ez diren bitartean.
